Phi quân sự hóa Donbass: Canh bạc lớn của Ukraine trước sức ép từ Nga

[Romano]

Tổng thống Ukraine Zelensky cho biết nước này sẵn sàng xem xét việc chuyển một phần khu vực Donbass hiện do quân đội Ukraine kiểm soát thành khu phi quân sự (DMZ), với điều kiện Nga cũng cam kết không triển khai lực lượng quân sự tại khu vực này.
Phát biểu của ông Zelensky được xem là sự nhượng bộ lãnh thổ lớn nhất của Ukraine kể từ khi xung đột bùng phát, trong bối cảnh Kiev đang chịu sức ép ngày càng gia tăng từ các đợt tấn công quân sự của Nga, cũng như từ Tổng thống Mỹ Donald Trump nhằm tiến tới việc đạt được một thỏa thuận ngừng bắn.Tổng thống Ukraine cũng đề cập đến khả năng thiết lập một khu phi quân sự thứ hai gần nhà máy điện hạt nhân Zaporizhia - nhà máy điện hạt nhân lớn nhất châu Âu hiện đang nằm dưới sự kiểm soát của Nga. Theo ông, các đề xuất về khu phi quân sự là một phần trong kế hoạch hòa bình gồm 20 điểm nhằm chấm dứt xung đột tại Ukraine, kế hoạch mà ông Zelensky cho biết đã nhận được sự ủng hộ của Mỹ.

Dưới đây là những thông tin đã biết về kế hoạch này, cũng như đánh giá về khả năng các khu phi quân sự có thể được triển khai và vận hành hiệu quả tại Ukraine.

Kế hoạch hòa bình 20 điểm do Mỹ và Ukraine xây dựng
Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky đã công bố kế hoạch hòa bình gồm 20 điểm trong một cuộc họp báo kéo dài khoảng hai giờ hôm 23/12. Theo ông Zelensky, kế hoạch được xây dựng bởi các nhà đàm phán của Mỹ và Ukraine trong các cuộc làm việc tại bang Florida vào cuối tuần trước.

Dưới đây là tình hình đàm phán liên quan đến một số vấn đề then chốt trong kế hoạch:

Kế hoạch gia nhập NATO của Ukraine: Ngay từ đầu xung đột, Nga đã tuyên bố không chấp nhận việc Ukraine gia nhập Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO). Chính quyền của Tổng thống Mỹ Donald Trump cũng khẳng định Ukraine cần từ bỏ mục tiêu gia nhập liên minh quân sự này. Tuy nhiên, Kiev tiếp tục phản đối các sức ép yêu cầu sửa đổi hiến pháp theo hướng xác lập quy chế trung lập và từ bỏ tham vọng gia nhập NATO. Ông Zelensky nhấn mạnh: “Việc Ukraine có được kết nạp hay không là quyết định của các nước thành viên NATO. Lập trường của chúng tôi đã rõ ràng. Chúng tôi đã từ bỏ các đề xuất sửa đổi Hiến pháp nhằm cấm Ukraine gia nhập NATO”.

Nhượng bộ lãnh thổ: Tổng thống Zelensky cho biết mọi đề xuất yêu cầu Ukraine rút quân khỏi lãnh thổ mà nước này đang kiểm soát đều phải được thông qua bằng một cuộc trưng cầu ý dân. Ukraine nhiều lần viện dẫn hiến pháp, trong đó quy định chính phủ không được đơn phương thay đổi biên giới quốc gia. Tuy vậy, một số nhà phân tích cho rằng Kiev có thể phải cân nhắc một giải pháp trung gian, theo đó không chính thức công nhận các vùng lãnh thổ do Nga kiểm soát, đồng thời thừa nhận thực tế rằng Ukraine hiện không kiểm soát được các khu vực này.

Bầu cử: Ông Zelensky khẳng định Ukraine chỉ tổ chức bầu cử tổng thống sau khi một thỏa thuận hòa bình được ký kết. Trước đó, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã kêu gọi Ukraine tiến hành bầu cử, trong khi Nga viện dẫn việc Ukraine không tổ chức bầu cử trong thời gian chiến sự để đặt nghi vấn về tính hợp pháp của chính quyền Tổng thống Zelensky.

Các khu phi quân sự: Tổng thống Ukraine cho biết bất kỳ khu vực nào mà quân đội Ukraine rút khỏi sẽ được chuyển thành khu phi quân sự, đồng thời có thể được xem là các khu thương mại tự do. “Phía Mỹ đang tìm kiếm một mô hình khu phi quân sự hoặc khu kinh tế tự do - một giải pháp có thể đáp ứng lợi ích của cả hai bên”, ông Zelensky phát biểu.

Các khu phi quân sự (DMZ) được đề xuất tại Ukraine
Nga đã yêu cầu kiểm soát hoàn toàn hai vùng Donetsk và Lugansk - hợp thành khu vực Donbass - trung tâm công nghiệp lịch sử của Ukraine. Hiện nay, quân đội Nga kiểm soát gần như toàn bộ vùng Lugansk và khoảng 70% diện tích vùng Donetsk.

Theo đề xuất mới nhất, quân đội Ukraine sẽ rút khỏi những khu vực tại Donbass mà họ đang kiểm soát, với điều kiện Nga cam kết không tiến hành chiếm giữ các khu vực này. Phần lãnh thổ nói trên sẽ được chuyển thành khu phi quân sự (DMZ), không có sự hiện diện của lực lượng vũ trang hai bên.

Trong khi đó, tại khu vực Zaporizhia, quân đội Nga đang kiểm soát nhà máy điện hạt nhân Zaporizhia - cơ sở điện hạt nhân lớn nhất châu Âu - mà Ukraine đã nhiều lần tìm cách giành lại quyền kiểm soát nhưng đến nay vẫn chưa thành công. Đề xuất mới nhất của Ukraine cũng bao gồm việc thiết lập một khu phi quân sự (DMZ) xung quanh nhà máy điện hạt nhân Zaporizhia.

Tuy nhiên, vẫn chưa rõ các khu phi quân sự sẽ được quản lý theo cơ chế nào, bên nào chịu trách nhiệm giám sát việc tuân thủ các quy định, cũng như cách thức phân chia và vận hành các nguồn lực trong khu vực, trong đó có cả nhà máy điện hạt nhân.

“Đây là một nội dung trong kế hoạch được cho là có thể làm hài lòng cả hai bên. Tuy nhiên, tôi không biết liệu đề xuất đó có khả thi và được áp dụng trong thực tế hay không. Ở Ukraine, Tổng thống Zelensky nói rằng Nga sẽ phải rút quân, đặc biệt tại Donbass, nhưng tôi khó có thể hình dung kịch bản đó xảy ra, nhất là trong bối cảnh Nga đang giành lợi thế trên chiến trường”, bà Marina Miron, nhà phân tích tại Đại học King’s College London nhận định.

Theo bà Miron, việc Ukraine đưa ra đề xuất về các khu phi quân sự trong kế hoạch hòa bình là một chiến thuật nhằm phát đi tín hiệu sẵn sàng đàm phán, qua đó chuyển áp lực ngoại giao sang phía Nga.

Cho đến nay, Moscow vẫn chưa chính thức chấp thuận hay bác bỏ kế hoạch hòa bình mới nhất của Ukraine. Người phát ngôn Điện Kremlin Dmitry Peskov cho biết Nga đang “xây dựng lập trường” đối với kế hoạch này, song không bình luận về các chi tiết cụ thể.