Từ đảo Guam đến mái nhà người cố vấn Mỹ
Sau ngày rời quê hương trong biến động 1975, gia đình cựu Trung tướng Ngô Quang Trưởng, cũng như bao người tị nạn khác, tạm dừng chân trên đảo Guam rồi được chuyển sang Hoa Kỳ.
Họ được đưa vào trại Fort Chaffee. Vài tháng sau, một cánh cửa nhỏ mở ra: Trung tướng John Cushman – Chỉ huy trưởng trường huấn luyện sĩ quan tham mưu Fort Leavenworth ở Kansas, từng là cố vấn cho tướng Trưởng tại Việt Nam – đứng ra bảo trợ gia đình về sống chung trong nhà mình.
Cuộc đời lưu vong của một vị tướng bắt đầu như thế, không kèn không trống, giữa một miền đất lạ, dưới mái nhà người bạn cũ.
Bữa ăn tướng Mỹ và cái tủi của người đàn bà Việt
Theo lời bà Nguyễn Tường Nhung – phu nhân tướng Trưởng – dù được ông bà tướng Cushman đối xử tử tế, nhà lúc nào cũng ấm áp, thân tình, nhưng những bữa ăn lại khiến bà không khỏi tủi thân.
Sáng cereal với sữa, trưa hot dog hay pizza, tối vài món đơn giản, có thứ bà không nuốt nổi đành chịu đói. Bà từng nghĩ: “Tướng tá gì mà ăn kham khổ vậy?” Cho đến khi một lần Đại tướng Richard Stilwell – cấp phó của Westmoreland, từng quen biết ông bà ở Việt Nam – ghé thăm.
Hôm ấy, ông bà Cushman tiếp vị đại tướng danh tiếng bằng… dĩa cà ri gà, ít salad và bánh mì sandwich. Bà Nhung chợt hiểu: đời sống các tướng Mỹ thanh bạch đến lạ. Họ mang lon sao trên vai, nhưng trong bếp chỉ là những dĩa ăn bình thường như mọi gia đình trung lưu khác.
Bước chân tay trắng trên đất Virginia
May mắn cho gia đình, không lâu sau Bộ Quốc Phòng Hoa Kỳ mời tướng Trưởng về Virginia cộng tác với trung tâm quân sử, ghi lại những kinh nghiệm chiến trường của Quân lực VNCH.
Gia đình dọn sang Virginia – nơi ông sẽ sống cho đến cuối đời, còn bà Nhung bây giờ vẫn an hưởng tuổi già bên con cháu. Đến Mỹ tay trắng, khi việc ở trung tâm quân sử mới bắt đầu, những tướng tá Mỹ quen biết gom góp tặng ông bà 5.000 đô-la làm vốn liếng ban đầu. Một số tiền nhỏ, nhưng chứa đựng nghĩa tình đồng đội.
Về Virginia, gia đình thuê một căn chung cư, bắt đầu cuộc đời “làm lại từ đầu” đúng nghĩa.
Tướng trận mạc và đồng lương công chức
Tướng Trưởng đi làm với mức lương 1.000 đô mỗi tháng – nếu quy ra thời giá bây giờ cũng chỉ tầm gần 6.000 đô – đủ trang trải cho gia đình khiêm tốn. Ban ngày ông làm việc cho trung tâm quân sử, tối lại vào đại học cộng đồng học thêm, như bao di dân khác cố gắng theo kịp nhịp sống mới.
Bà Nhung nghe bạn bè rủ đi học nghề tóc. Trong số học viên có không ít phu nhân tướng tá VNCH. Họ từng dự quốc yến, từng khoác áo dạ hội bên cạnh phu quân trong những buổi tiếp tân long trọng. Nay tất cả ngồi chung một lớp, ghi ghi chép chép, đếm từng giờ thực tập để đủ hai ngàn giờ lấy bằng thợ cắt tóc.
Ra nghề, bà lãnh lương 75 đô một tuần. Làm vài năm có chút vốn và kinh nghiệm, bà sang lại một tiệm tóc nhỏ với hai thợ. Cày bừa suốt tuần mà vẫn không khá, bận rộn triền miên, khách khó tính, chuyện tranh giành khách giữa thợ với nhau làm bà thêm mệt mỏi. Cuối cùng bà sang tiệm cho người khác, trở lại làm thợ thuê.
Khó ai hình dung người phụ nữ từng là phu nhân một trung tướng, xuất thân từ một gia đình danh tiếng, từng được Tổng thống Park Chung Hee của Nam Hàn thết quốc yến, giờ phải đứng suốt ngày sau ghế cắt tóc, kiếm từng đồng tip trên xứ người. Nhưng đó là thân phận chung của nhiều gia đình tướng tá tác chiến: chiến trường thì lẫy lừng, bỏ lại sau lưng chỉ là bộ quân phục, không vali tiền vàng nào như những lời đồn ác ý.
Hành trình tìm việc của một “bại binh chi tướng”
Việc làm ở trung tâm quân sử không kéo dài mãi. Viết xong bộ tài liệu về kinh nghiệm chiến tranh, ông… hết việc. Tướng Trưởng phải đi tìm một chỗ đứng mới trong xã hội Mỹ.
Trung tâm giới thiệu việc làm gửi ông đi đếm xe ở một ngã ba đường – công việc đơn giản nhưng đơn điệu, chỉ vài tháng thì kết thúc. Qua giới thiệu của một vị tướng Mỹ khác, ông chuyển sang làm vườn, chăm sóc cắt tỉa cây cảnh. Công việc tưởng nhẹ nhàng, nhưng chủ vườn lại cần người khuân vác nặng, cuối cùng cũng đành chia tay.
Sau cùng ông đăng ký học một khóa điện toán ngắn hạn theo chương trình hỗ trợ người tị nạn. Học xong, ông tìm được việc làm cho hãng đường sắt của chính phủ ở Washington DC. Ngày ngày, vị tướng từng chỉ huy quân đoàn, từng điều động sư đoàn nhảy dù, giờ lặng lẽ đón xe bus đi làm như một công chức Á Đông nhỏ con giữa rừng người Mỹ.
Có lẽ nhiều đồng nghiệp lúc ấy không hề biết người đàn ông im lặng hay cúi đầu trước màn hình kia chính là tác giả của ba cuốn sách quân sử mà Bộ Quốc Phòng Hoa Kỳ lưu trữ: “The Easter Offensive of 1972”, “The Territorial Forces” và “RVNAF and US Operational Cooperation and Coordination”. Với họ, ông chỉ là một nhân viên cần mẫn, đi làm đều, lãnh lương đủ, chấm dứt một đời trận mạc trong sự vô danh đáng kính.
Những mùa hoa, mùa ve và “lòng chợt bình yên”
Về hưu, con cái đã trưởng thành, học hành xong, ông bà bớt nặng gánh. Họ bắt đầu biết đến những chuyến du lịch như bao đôi vợ chồng già khác: sang Pháp, sang Anh, thăm một vài nước châu Âu. Có lần sang Anh, ông bà gặp lại cựu Tổng thống Nguyễn Văn Thiệu, được ông mời ra phố Tàu ăn tối – cuộc hội ngộ lặng lẽ giữa hai người từng đứng đầu quân đoàn và quân đội một thời.
Trong hồi ký “Tháng Ngày Qua”, bà Nhung không chỉ kể chuyện chiến tranh hay tị nạn, bà viết nhiều về hoa, về tường vi, bằng lăng tím, những mùa sim miền Trung, ve sầu gọi hè trên xứ người, những mùa Lễ Tạ Ơn, sinh nhật bên chồng và con cháu.
Người đọc cảm nhận được rằng chỉ khi trái tim đã đi qua những thác ghềnh dữ dội, con người mới đủ bình tĩnh để nhìn lại những điều rất nhỏ: sắc tím một cành hoa, tiếng ve sầu đầu hạ, buổi chiều gió thổi qua ô cửa sổ một khu chung cư bình yên. Không phải ngẫu nhiên phần cuối hồi ký của bà mang tên “Lòng chợt bình yên”.
Căn bệnh cuối đời và chọn lựa của người tướng thua trận
Bình yên không kéo dài lâu. Một ngày, bác sĩ báo tin: tướng Trưởng bị ung thư phổi ở giai đoạn 3, có lẽ chỉ còn sống thêm sáu tháng. Ông bình thản đón nhận, từ chối chữa trị tích cực.
Nhưng sự chăm sóc tận tụy và yêu thương âm thầm của bà Nguyễn Tường Nhung cùng gia đình đã kéo dài những ngày cuối của ông thêm hai năm nữa. Đầu năm 2007, ông ra đi ở tuổi 77. Trước khi mất, ông dặn con cái không báo tin rầm rộ, không làm tang lễ linh đình.
Dù vậy, đồng đội cũ và gia đình vẫn tổ chức một lễ tưởng niệm, không thể để ông biến mất trong im lặng tuyệt đối như chính ông muốn. “Bại binh chi tướng bất khả ngôn dũng” – bại tướng không thể khoe mình dũng cảm. Có lẽ đó là lý do ông chọn cho mình một cái kết khiêm nhường, tránh mọi phô trương.
Tro cốt rải trên đèo Hải Vân
Di nguyện sau cùng của ông: mang tro cốt về rải trên đèo Hải Vân – nơi mây nước chập chùng, nơi biết bao người lính, kể cả lính VNCH lẫn lính Mỹ, đã ngã xuống trong cuộc chiến mà một thời ông đem cả đời lính để chiến đấu.
Từ một con dốc trên đỉnh đèo nhìn ra biển, tro cốt ông hòa vào gió, vào mây, vào sóng. Người con kiêu hùng của Bến Tre, của miền Trung, cuối cùng trở về với đất Mẹ, nghe tiếng rừng xạc xào, tiếng biển vỗ, nghe lại âm vọng của những đoàn quân năm xưa từng đi qua thung lũng, núi đèo, và không ít người nằm lại.
Ông mang theo nỗi dằn vặt của một người tướng thua trận – không bảo vệ được thành quách, không giữ được miền Nam. Nhưng cái quyền quyết định số phận cuộc chiến nào đâu nằm trong tay một tướng quân. Ông chỉ là một quân nhân đã chọn đứng về một phía, chiến đấu theo danh dự và trách nhiệm của mình, rồi chấp nhận kết cục lịch sử.
Sau lưng một người đã nằm xuống: khen, chê và lặng im
Mỗi khi một bài viết về tướng Ngô Quang Trưởng xuất hiện trên mạng, phần bình luận phía dưới lại nhắc lại những tranh cãi cũ: người kính phục gọi ông là “danh tướng thanh liêm”, “người con của quê hương Bến Tre”; người bên kia chiến tuyến chụp lên ông những chữ “bán nước”, “đu càng”, “chọn sai phe”.
Có những người lính già QLVNCH, từng chiến đấu dưới quyền ông, kể lại sự nghiêm khắc, kỷ luật và tài thao lược của vị tư lệnh, bảo rằng họ thua trận nhưng không hèn, không có gì phải xấu hổ với lịch sử. Có những bạn trẻ sinh sau 1975, mỗi lần đọc lại chuyện 1975 đều thấy buồn vô hạn, xin được nghe thêm về những người lính miền Nam.
Trong tiếng ồn ào của khen chê, người ta dễ quên rằng đằng sau cấp bậc và huy chương là một đời sống rất người: một người đàn ông mất nước phải đứng đếm xe ở ngã ba đường, phải đi học nghề điện toán ngắn hạn để tìm việc, phải im lặng trên xe bus mỗi sáng; một người đàn bà từng dự quốc yến, từng mặc áo dài lụa bên cạnh tướng chồng, nay đứng cả ngày sau ghế cắt tóc, đối diện với những khách hàng khó tính.
Lòng chợt bình yên trước một đời người
Gấp lại những trang hồi ức của bà Nguyễn Tường Nhung, người đọc không chỉ thấy số phận của một trung tướng, mà còn thấy hành trình chịu đựng và vượt lên của một gia đình Việt Nam giữa thế kỷ đầy bão tố.
Từ Guam đến Fort Chaffee, từ mái nhà của tướng Cushman ở Kansas đến căn chung cư thuê ở Virginia, từ đỉnh cao quân đoàn đến bàn giấy hãng đường sắt, từ phòng quốc yến đến tiệm cắt tóc nhỏ… tất cả nối lại thành một đường zigzag số phận. Đến cuối đường, tro cốt ông hòa vào gió trên đèo Hải Vân, còn bà ở lại với những mùa hoa, mùa ve, với “lòng chợt bình yên” giữa xứ sở từng là nơi lưu vong.
Giữa những tranh cãi không bao giờ dứt về cuộc chiến, có lẽ điều mà chúng ta có thể làm, là dành một phút im lặng cho những con người đã đi qua nó – dưới bất cứ lá cờ nào. Và trong phút lặng ấy, hình ảnh cựu Trung tướng Ngô Quang Trưởng và phu nhân Nguyễn Tường Nhung hiện lên không phải như huyền thoại hay tội đồ, mà như hai phận người đã đi hết trách nhiệm của mình trong phần lịch sử họ được sinh ra để gánh vác.
