Đánh bại Mỹ, làm chủ Afghanistan chỉ trong vài ngày nhưng có rất nhiều điều về Taliban mà chúng ta chưa biết cũng như cách mà họ sẽ cai trị đất nước này trong tương lai.
Cuộc lật ngược thế cờ chóng vánh của Taliban khiến nỗ lực xây dựng quân đội Afghanistan của Mỹ trong 20 năm tan thành mây khói trong chốc lát.
Chỉ một tuần trước, các nhà phân tích tình báo Mỹ dự đoán phải mất vài tuần, thậm chí vài tháng trước khi chính quyền dân sự ở Afghanistan thất bại trước Taliban, nhưng thực tế mọi thứ chỉ diễn ra trong vài ngày.
Hôm 15/8, Taliban đã chiếm lại thủ đô Kabul, gần 2 thập kỷ sau khi họ bị quân đội Mỹ đánh đuổi khỏi thủ đô Afghanistan. Quân đội Afghanistan được Mỹ đào tạo trong 20 năm, cùng hàng trăm tỷ USD mua sắm vũ khí đã buông súng mà không chiến đấu.
Các khu vực chính phủ kiểm soát sụp đổ như hiệu ứng domino, đơn giãn vì họ đã giao nộp vũ khí đổi lấy tiền từ Taliban và tìm cách chạy trốn khỏi đất nước.
Taliban là ai mà có thể khiến cả thế giới kinh ngạc
Taliban được hình thành từ các chiến binh Mujahideen chống lại người Nga trong cuộc xâm lược Afghanistan của Liên Xô năm 1979. Tổ chức này được thành lập bởi Mullah Mohammad Omar - một lãnh tụ địa phương ở Kandahar vào năm 1994.
Lực lượng Taliban năm 1996
Ban đầu Taliban hình thành từ một nhóm nhỏ Madrassa (một trường tôn giáo của đạo Hồi), những sinh viên tức giận trước sự phế truất các lãnh chúa trong cuộc nội chiến, sau khi Liên Xô rút quân vào năm 1989.
Taliban phát triển rất nhanh chóng và chiếm thủ đô Kabul năm 1996. Tổ chức này xây dựng nhà nước theo luật Hồi giáo nghiêm ngặt và loại bỏ bất kỳ ảnh hưởng nào của nước ngoài.
Dưới sự cai quản của Taliban, phụ nữ phải mặc đồ kín từ đầu đến chân, không được phép học tập hay làm việc và cấm ra ngoài một mình nếu không có đàn ông đi cùng. TV, âm nhạc và các ngày lễ không theo đạo Hồi bị cấm.
Mối quan hệ giữa Taliban và Al-Qaeda
Tư tưởng của Taliban khi đó được có nhiều điểm tương đồng với tổ chức khủng bố Al-Qaeda của Osama Bin Laden, điểm khác là Taliban chỉ tập trung vào sự cai trị ở trong nước.
Al-Qaeda sát cánh với Taliban tấn công các nhóm vũ trang liên kết với quân đội chính phủ. Đổi lại, lãnh đạo Taliban cung cấp địa điểm trú ẩn và rèn quân cho Al-Qaeda.
Taliban đã bị đánh bại như thế nào?
Sau vụ tấn công khủng bố 11/9/2001 do tổ chức khủng bố Al-Qaeda thực hiện. Kẻ cầm đầu tổ chức này là Osama bin Laden trú ẩn ở Afghanistan. Chưa đầy một tháng sau cuộc tấn công khủng bố, Mỹ và đồng minh phát động chiến dịch Tự do bền vững Afghanistan.
Taliban bị đánh bật khỏi thủ đô Kabul. Mục đích của Mỹ muốn ngăn chặn Taliban cung cấp nơi trú ẩn an toàn cho al Qaeda và sử dụng Afghanistan làm căn cứ cho các hoạt động khủng bố.
Trong 2 thập kỷ sau khi bị Mỹ lật đổ, Taliban đã tiến hành cuộc nổi dậy chống lại lực lượng an ninh Afghanistan do Mỹ và đồng minh hậu thuẫn.
Đức tin của họ là gì?
Taliban theo phiên âm tiếng Arab là sinh viên, hay người tìm kiếm. Họ tự gọi mình là Tiểu vương quốc Hồi giáo Afghanistan. Taliban thực chất là một phong trào Hồi giáo dòng Sunni, lấy cảm hứng từ trường phái Hồi giáo chính thống Deobandi.
Trong giai đoạn cầm quyền đầu tiên 1996-2001, Taliban áp dụng cách giải thích hẹp về luật Sharia của Hồi giáo. Taliban đưa ra cách giải thích khắc nghiệt và đôi khi là bí truyền riêng của họ về đời sống Hồi giáo, được truyền cảm hứng từ quy tắc sống được gọi là Pashtunwali của người Pashtun.
Điều này đẩy phụ nữ ra khỏi đời sống cộng đồng, chủ yếu cấm họ làm việc, hoặc học tập và giam họ trong nhà, và chỉ được ra ngoài khi có người giám hộ là đàn ông đi cùng.
Các vụ hành quyết nơi công cộng và hành hung khá phổ biến. Các bộ phim và sách phương Tây bị cấm và đồ tạo tác văn hóa bị coi là báng bổ dưới thời Hồi giáo đều bị phá hủy.
Có một số ý kiến cho rằng, sự trở lại lần này của Taliban có khả năng ôn hòa hơn so với giai đoạn 1996-2001, nhưng điều đó khiến nhiều người hoài nghi.
Taliban đánh bại Mỹ bằng cách nào?
Về mặt thực lực, Taliban rõ ràng không đủ khả năng để đối đầu trực diện với Mỹ, thậm chí là lực lượng an ninh chính phủ Afghanistan do Mỹ hậu thuẫn. Taliban hiểu rõ rằng chừng nào còn quân đội và không quân Mỹ trên đất Afghanistan, họ khó có thể giành lại quyền kiểm soát.
Thủ lĩnh tối cao hiện tại của Taliban là Haibatullah Akhundzada, một giáo sĩ cao cấp từ thế hệ thành lập Taliban. Akhundzada được chọn làm thủ lĩnh tối cao năm 2016 sau khi người tiền nhiệm Mullah Akhtar Mohammad Mansour chết trong cuộc không kích bằng máy bay không người lái của Mỹ ở Pakistan.
Vị thủ lĩnh mới cùng các cộng sự trong hội đồng lãnh đạo tối cao gồm Mullah Abdul Ghani Baradar và 4 nhân vật quan trọng khác đã áp dụng một chiến lược mới, tìm cách để Mỹ rút quân khỏi Afghanistan.
Tổ chức này nắm được điểm yếu rằng người Mỹ đã trở nên chán nản với các cuộc chiến tranh nước ngoài. Tổng thống Mỹ lúc đó là Donald Trump đã thể hiện quan điểm muốn rút quân về nước, chấm dứt sự can dự ở nước ngoài.
Năm 2017, Taliban gửi một thư ngỏ cho Tổng thống Mỹ Donald Trump mới đắc cử đề nghị rút quân đội Mỹ về nước. Tổ chức này hiểu rằng mục tiêu của Mỹ là ngăn Afghanistan trở thành cái nôi của khủng bố.
Taliban đưa ra một điều kiện cho Mỹ là chỉ cần họ rút quân về nước, Taliban sẽ đảm bảo không có bất kỳ tổ chức hoặc cá nhân nào, bao gồm al Qaeda sử dụng Afghanistan để đe dọa an ninh của Mỹ hoặc đồng minh.
Taliban cũng rất khôn khéo trong việc tránh gây tổn hại cho quân đội cũng như lợi ích của Mỹ, cho Washington một niềm tin rằng họ không còn gì phải vướng bận ở Afghanistan. Cuộc chiến giữa Taliban và lực lượng an ninh Afghanistan là của riêng họ và Mỹ không việc gì phải tốn tiền và nhân mạng để chiến đấu thay người Afghanistan.
Thỏa thuận Doha và sự sụp đổ của quân đội Afghanistan
Sau nhiều năm đàm phán, cuối cùng Taliban và Mỹ đã ký thỏa thuận hòa bình vào ngày 29/2/2020 tại Doha, Qatar, đặt ra khả năng rút toàn bộ quân đội Mỹ về nước, mở đường cho việc chấm dứt cuộc chiến dài nhất của Mỹ.
Theo thỏa thuận, Taliban sẽ thực hiện các bước để ngăn chặn bất kỳ nhóm khủng bố nào sử dụng lãnh thổ Afghanistan để tấn công vào lợi ích của Mỹ và đồng minh. Taliban cũng sẽ đảm bảo ngăn chặn bất kỳ tổ chức khủng bố nào tuyển người, gây quỹ để thực hiện các hoạt động khủng bố tại Afghanistan.
Thỏa thuận được thực hiện theo thời gian biểu là 14 tháng kể từ ngày ký. Quân đội Mỹ sẽ giảm quân số ở Afghanistan xuống còn 8.600 trong 135 ngày đầu tiên. Việc rút quân còn lại sẽ tùy thuộc vào tình hình an ninh ở Afghanistan.
Điểm mấu chốt trong thỏa thuận này là chính phủ Afghanistan không phải là một bên tham gia vào thỏa thuận. Taliban đã thành công trong việc loại chính phủ Afghanistan ra khỏi cuộc đàm phán với Mỹ. Họ muốn đó là vấn đề riêng giữa hai bên. Taliban sẽ đàm phán riêng với chính phủ Afghanistan sau khi đạt được thỏa thuận với Mỹ.
Một bộ phận không nhỏ các quan chức trong lực lượng an ninh Afghanistan nhận ra rằng họ sẽ sớm không thể trông chờ vào sự hỗ trợ của Không quân Mỹ. Họ bắt đầu dễ chấp nhận phương pháp tiếp cận của Taliban. Tổ chức này đã tận dụng sự bất ổn trong tâm lý của quân đội chính phủ Afghanistan để bắt đầu chiến lược mua chuộc.
Mọi thứ bắt đầu với một loạt các thỏa thuận môi giới tại những ngôi làng nông thôn giữa Taliban và một số quan chức cấp thấp nhất trong chính phủ Afghanistan. Nó được mô tả là thỏa thuận ngừng bắn, nhưng thực tế là Taliban trả tiền để họ giao nộp vũ khí.
Ngay sau thỏa thuận Doha, Taliban nhanh chóng mở rộng chiếm đóng các vùng nông thông trên khắp cả nước. Lực lượng an ninh chính phủ chỉ còn kiểm soát thủ phủ các tỉnh và một số cùng nông thôn phía đông.
Tháng 4 năm nay, Taliban được trao thêm cơ hội, khi Tổng thống mới đắc cử Joe Biden tuyên bố rút hết toàn bộ quân đội Mỹ về nước trước ngày 11/9, mà không đi cùng với bất kỳ điều kiện nào.
Cơ hội ngàn vàng đã đến, chiến lược đổi tiền lấy vũ khí được đẩy lên cấp huyện rồi cấp thành phố. Các khu vực mà quân đội chính phủ chiếm đóng sụp đổ nhanh như hiệu ứng domino.
Tương lai nào cho Afghanistan dưới sự cai trị của Taliban "mới"
Sau cuộc chinh phục chớp nhoáng và tiếp quản thủ đô Kabul, có nhiều người lo ngại rằng Taliban ít thay đổi so với trước đây.
Ahmed Rashid, nhà báo, tác giả nổi tiếng đã viết trong cuốn sách về chính sách đối ngoại Afghanistan trước khi Taliban bị lật đổ vào năm 2001, rằng Taliban bị kẹt giữa xã hội kiểu bộ lạc và họ cố gắng phớt lờ những cấu trúc của xã hội tân tiến.
Khi Taliban lên nắm quyền năm 1996, cựu Thứ trưởng Bộ Quốc phòng Afghanistan khi đó là Tamim Asey chỉ ra rằng họ không có tiền và không có kế hoạch hay chương trình quản trị nào ngoài một ý tưởng mơ hồ và khái quát về một chính phủ dựa trên hệ thống luật Sharia.
Taliban ngày nay có thay đổi hay không? Đó là câu hỏi rất quan trọng. Thomas Ruttig đã viết trong bài báo cho Trung tâm chống khủng bố Sentinel vào tháng 3, rằng trong quá trình hồi sinh sau năm 2003, và đặc biệt là khi mở rộng sang các khu vực không thuộc người Pashtun, Taliban đã chứng tỏ họ là tổ chức biết học tập.
"Taliban ngày càng nhận ra rằng các chính sách đàn áp của họ đã dẫn đến sự cô lập trên toàn cầu, cũng như sự phản bội của nhiều người Afghanistan, bao gồm những người ban đầu hoan nghênh Taliban, khi họ kết thúc cuộc nội chiến những năm 1990.
Tuy vậy ông Ruttig cho rằng Taliban không giống các nhóm nổi dậy vũ trang ở những nơi khác. Họ chưa bao giờ phát triển bộ phận chính trị song song với sức mạnh quân sự của họ. Cơ cấu chính trị gần gũi nhất của họ là văn phòng đàm phán ở Doha, Qatar.
Công việc quản lý, đặc biệt là liên quan đến việc giải quyết các vấn đề, tổ chức này một lần nữa có khả năng bị hạn chế bởi những gì họ coi là phù hợp về mặt tôn giáo trong phạm vi nghiêm ngặt rất hẹp của họ.
Sau khi tiếp quản thủ đô Kabul, Taliban dường như né tránh vấn đề thành lập chính phủ và nhiều khả năng họ sẽ quay lại mô hình Tiểu vương quốc Hồi giáo trước đây.
Tuy nhiên, ngày 17-8, Taliban tuyên bố ân xá trên khắp Afghanistan, đồng thời kêu gọi nữ giới tham gia vào chính phủ do lực lượng này thành lập.
Đây là một động thái rất lạ khi lực lượng này có tiền sử tàn bạo, hạn chế rất nhiều quyền đối phụ nữ. Mặc dù không có nhiều báo cáo về các vụ lạm dụng hoặc giao tranh tại Kabul, nhiều người dân vẫn ở trong nhà và lo sợ khi Taliban thả tù nhân trong các nhà tù và chiếm đóng kho vũ khí.
Những người lớn tuổi nhớ lại chính sách cai trị theo quan điểm Hồi giáo cực đoan của lực lượng này, trong đó có việc thực thi những hình phạt khắc nghiệt như ném đá, hành quyết công khai trước thời điểm Mỹ can thiệp quân sự.
Có thể Taliban đang nỗ lực nhằm thuyết phục người dân rằng họ đã thay đổi, thể hiện bản thân ôn hòa hơn so với chế độ đã cai trị Afghanistan từ năm 1996 đến năm 2001.
Việc Taliban sẽ xây dựng cơ cấu chính phủ như thế nào và ai sẽ dẫn dắt đến nay vẫn chưa rõ ràng. Cơ cấu lãnh đạo và ra quyết định của Taliban rất phức tạp, bao gồm nhiều mạng lưới khác nhau.
Có một số thông tin cho rằng Taliban quan tâm đến việc theo đuổi hình thức chính quyền tập trung từ trên xuống, bao gồm mô hình như Iran với một hội đồng tôn giáo, thay vì một tổng thống được bầu.
VietBF @ Sưu tầm
