Cái chết của thành viên cuối cùng trong một bộ tộc biệt lập ở Amazon đặt ra câu hỏi về số phận người bản địa, công lư và tương lai của những vùng đất cổ xưa.
"Người đàn ông cô độc nhất thế giới" đă qua đời vào tháng 8/2022. Ảnh: Funai-Fundacao Nacional do Indio.
Trong ít nhất 26 năm, người đàn ông vô danh thường được gọi là "Tanaru" sống một ḿnh trong khu rừng ở phía tây nam Amazon của Brazil, di chuyển khắp lănh thổ của ḿnh, xây dựng nhiều ngôi nhà, trồng trọt và săn bắn. Ông cũng đào những cái hố lớn, bí ẩn bên trong nhà của ḿnh.
Khi một nhóm từ Quỹ Dân tộc Bản địa Quốc gia Brazil (Funai) t́nh cờ gặp Tanaru vào năm 1996, ông đă chống cự, từ chối tiếp xúc, nhắm một mũi tên vào họ qua khe hở trên mái che bằng lá cọ - h́nh ảnh được ghi lại trong bộ phim tài liệu Corumbiara (2009). Năm 2007, các viên chức Funai cố gắng tiếp xúc lần hai. Một lần nữa, Tanaru đă ngăn chặn, khiến một người đàn ông trong nhóm bị thương nặng do mũi tên.
"Người đàn ông cô độc nhất thế giới" không bị quấy rầy trong 15 năm tiếp theo, trong khi môi trường xung quanh ông ở Rondônia - một trong những nơi bị phá rừng nhiều nhất của Brazil - dần bị tàn phá nghiêm trọng.
Năm 2022, Tanaru qua đời khi đang nằm trên vơng. Altair Algayer, nhân viên Funai đă dành nhiều thập kỷ để bảo vệ Tanaru và lănh thổ rừng của ông, là người phát hiện đầu tiên. Cái chết của Tanaru đặt dấu chấm hết cho bộ tộc của ông và khiến tương lai của 8.000 ha rừng nhiệt đới của ông trở nên gây tranh căi.
Các luật sư địa phương phản đối việc phân định đây là đất của người bản địa, với lư do là không c̣n người bản địa ở đó. Trong khi đó, các công tố viên của chính phủ nhấn mạnh rằng lănh thổ này đă bị chiếm đóng trong lịch sử, v́ vậy cần được bảo vệ mặc dù không c̣n người bản địa nào ở đó. Tranh chấp này làm nổi bật sự phức tạp xung quanh cuộc đấu tranh giành quyền sử dụng đất đai của người bản địa, tác động của các hành động tàn bạo trong lịch sử và rủi ro đang diễn ra đối với những tộc người biệt lập, không tiếp xúc (isolados) ở Amazon.
Cả thế kỷ mất mát
Những cuộc thảm sát, chế độ nô lệ, di dời cưỡng bức và những căn bệnh du nhập đă tiêu diệt nhiều người dân Amazon và khiến cả bộ tộc chỉ c̣n một người đàn ông sau một thế kỷ.
Vào cuối những năm 80, Algayer đă t́m thấy bằng chứng về một người chăn nuôi bị nghi ngờ đă tàn sát khiến Tanaru trở thành người sống sót duy nhất. Algayer đă phát hiện ra một ngôi nhà lớn có một lỗ hổng quá khổ, "như thể họ đă đào nhiều lỗ và xếp chúng thành một hố lớn".
"Ngoài ra c̣n có nhiều hố ở gần đó - 14 hố - và nhiều cá nhân khác trên trang trại đó. Chúng tôi t́m thấy các loại cây trồng. V́ vậy, với tôi, rơ ràng là có một nhóm, không chỉ là một người đang chạy trốn và ẩn náu", Algayer nói.
H́nh ảnh trong phim tài liệu "Corumbiara" cho thấy cái nh́n thoáng qua về "người đàn ông cô độc nhất thế giới". Ảnh: Vincent Carelli/Corumbiara/Survival International.
Fábio Ribeiro, điều phối viên điều hành của Đài quan sát Nhân quyền của Người bản địa biệt lập và mới tiếp xúc, cho biết Funai đă không chính thức hóa vùng đất của bộ tộc Tanaru trong 26 năm. Bây giờ khi nơi này đă không c̣n người ở, nó trở thành một trường hợp phức tạp và chưa từng có.
"Ai sẽ được 'thưởng' v́ sự biến mất của những người đó? Rơ ràng là vùng đất đó đă bị chiếm đóng. Người dân đă sống ở đó và phải chịu một cuộc thảm sát. Không c̣n nghi ngờ ǵ nữa", Ribeiro nói.
Vài trăm km về phía bắc, một t́nh huống tương tự đă xảy ra ở vùng lănh thổ Piripkura rộng 243.000 ha. Năm 1984, Joăo Lobato đă xác nhận sự hiện diện của isolados. Năm 1989, nhân viên Funai Jair Candor đă gặp hai người Piripkura cuối cùng sống trong rừng.
Lobato đă thu thập các báo cáo cho thấy có khoảng hơn chục người isolados ở gần đó trong những năm trước. Bây giờ, chỉ có hai người đàn ông c̣n sống sót.
Candor từng nghe nói về những kẻ cướp đất xuất hiện vào những năm 1970 đă đẩy Piripkura đến bờ vực tuyệt chủng. Candor cho biết những vụ tàn sát là chuyện thường ngày trong thời kỳ đó. "Người bản địa bị coi như những con thú đội lốt người".
Số phận của những người c̣n sống sót
Ngày nay, người lớn tuổi hơn trong hai người sống sót ở Piripkura sống trong một túp lều ở ŕa rừng. Người trẻ hơn lang thang trong rừng. Candor lần cuối t́m thấy một trong những túp lều của họ cách đây khoảng một năm.
Gần đây, nhóm của ông đă bắt giữ những kẻ đốn gỗ bên trong lănh thổ Piripkura. Video quay bằng camera gắn trên người cho thấy các nhân viên Funai trong rừng ra lệnh cho những người điều khiển cưa máy nằm xuống đất. Họ tịch thu thiết bị và trục xuất những kẻ xâm lược khỏi lănh thổ. Những tên lâm tặc này đă quay trở lại 10 ngày sau đó.
Đất đai được mua lại thông qua một quá tŕnh mà trong đó các lô đất được đăng kư gian lận và sau đó hợp nhất thành các khu đất có diện tích hàng trăm ngh́n hecta. Đất Piripkura được "sở hữu" theo hệ thống này bởi một số gia đ́nh giàu có. Một gia đ́nh đă tuyên bố sở hữu gần một nửa. Mặt khác, sự kết thúc của người Piripkura có thể xóa bỏ các rào cản để khai thác rừng.
Candor cho biết việc phân định lănh thổ của người bản địa mà không có người bản địa nào c̣n lại là một cách để phản bác lại ư tưởng rằng thanh trừng sắc tộc vẫn được đền đáp bằng quyền sở hữu đất đai. "Cần phải làm như vậy để ghi nhớ họ", ông nói.
Ngoài Piripkura và Tanaru, c̣n có những vùng đất khác cũng có thể xảy ra t́nh trạng tương tự, chẳng hạn như vùng Pardo River Kawahiva, nơi có 35-40 người sinh sống trên 411.000 ha đất chưa phân định ranh giới.
"Người đàn ông cô độc nhất thế giới" đă xây dựng hàng chục túp lều rơm và tranh trong nhiều năm. Ảnh: J Pessoa/Survival International.
V́ vậy, trước tiên, Fabio Ribeiro cho biết các isolados phải được chứng minh là tồn tại. "Có 114 nhóm biệt lập khác nhau được báo cáo, 85 trong số đó Funai chưa thể điều tra một cách có hệ thống để xác nhận sự tồn tại của họ. Con số đó là rất nhiều. Điều ǵ đang xảy ra ở những khu vực đó? Không ai biết cả", ông nói.
Brazil có chính sách chống lại việc thiết lập liên lạc với người isolados. Tuy nhiên, để chứng minh rằng có một dân tộc cần tránh tiếp xúc, một ai đó phải đến đủ gần để chụp ảnh những túp lều, đồ tạo tác hoặc các dấu hiệu khác chứng minh sự tồn tại của họ. Nhân viên Funai nhấn mạnh đến t́nh trạng thiếu hụt nghiêm trọng về nhân sự, ngân sách và đào tạo để thực hiện công việc tinh tế này.
Để trả lời đơn thỉnh cầu của Tổ chức Articulation of the Indigenous Peoples of Brazil (APIB), vào tháng 11/2023, ṭa án tối cao Brazil đă ra lệnh cho Funai tăng cường bảo vệ những người dân tộc biệt lập và lănh thổ của người bản địa. Ṭa án yêu cầu cơ quan này cung cấp lư do cho ranh giới có thể có của các khu vực Tanaru, Piripkura và lịch tŕnh phân định ranh giới của khu rừng Pardo River Kawahiva, cùng với việc lập ngân sách, kế hoạch biên chế, lịch tŕnh xác minh những người dân tộc chưa được xác nhận.
Tiến độ của quá tŕnh này rất chậm. Hồi tháng 5, Edson Fachin, thẩm phán giám sát hành động, đă đưa ra thời hạn một tháng cho kế hoạch hành động. Nhưng hiện tại, kế hoạch vẫn đang được tiến hành. Ngày 16/10, ông đă công bố một mốc thời gian khác cho các hạng mục c̣n tồn đọng, yêu cầu hoàn thành kế hoạch của Funai dành cho những người dân sống cô lập và những mốc quan trọng trên các vùng lănh thổ cụ thể trong ṿng hai tháng nữa.
