Trung Quốc xuất siêu ngh́n tỷ, chứng minh Mỹ không c̣n “bất khả thay thế”
Mới năm ngoái, khi Donald Trump tái chiếm Nhà Trắng và hứa hẹn “ném” thêm thuế lên hàng hóa Trung Quốc, nhiều nhà máy Hoa Lục hoảng hồn, vội vàng đẩy hàng ra khỏi cảng, sợ một cuộc chiến thương mại mới sẽ ập tới. Nhưng chỉ một năm sau, bức tranh hoàn toàn ngược lại: Trung Quốc không những không gục ngă, mà c̣n ghi kỷ lục thặng dư thương mại 1.000 tỷ USD chỉ trong 11 tháng đầu năm – con số chưa nước nào từng chạm tới.
Mấu chốt của “kỳ tích” này thật ra rất đơn giản. Trong khi Trump đánh thuế, Bắc Kinh lệnh cho doanh nghiệp đổi hướng: bớt lệ thuộc Mỹ, đẩy mạnh sang châu Âu, Đông Nam Á, châu Phi, và lách qua các nước trung gian. Xuất khẩu sang Mỹ giảm hơn 18%, nhưng hàng đi châu Âu tăng gần 9%, sang ASEAN tăng hơn 14%, sang châu Phi nhảy vọt trên 27%. Cộng lại, máy xuất khẩu vẫn chạy hết công suất.
Đằng sau đó là cả một cỗ máy “Made in China 2025” được bơm vốn suốt hơn một thập niên: từ điện tử, máy móc, xe điện đến hàng tiêu dùng giá rẻ. Chuỗi cung ứng dày đặc, công nghệ sản xuất ngày càng khá, lại cộng thêm cơn bùng nổ nhu cầu thời kỳ Covid – tất cả đă đẩy xuất khẩu Trung Quốc tăng gần 45% chỉ trong 5 năm. Đến lúc Trump bóp c̣ thuế quan, khẩu súng ấy chỉ làm Mỹ đau tay nhiều hơn là khiến đối thủ gục xuống.
Đằng sau cỗ máy xuất khẩu là một nền kinh tế… hụt hơi
Nhưng thặng dư ngh́n tỷ USD không che lấp được sự thật: bên trong Trung Quốc, kinh tế đang mệt mỏi. Chính việc phải đẩy hàng ra khắp thế giới cũng là v́ thị trường trong nước không đủ sức hấp thụ.
Bất động sản – cột trụ tăng trưởng suốt nhiều năm – đă rơi vào suy thoái kéo dài năm thứ năm. Hàng triệu gia đ́nh dồn hết tiền tiết kiệm mua nhà giờ ngồi nh́n công tŕnh dở dang, giá nhà lao dốc, tâm lư chi tiêu chùn hẳn lại. Thanh niên thất nghiệp cao, an sinh xă hội mỏng, người dân càng thắt lưng buộc bụng. Nhập khẩu – thước đo sức mua nội địa – chỉ nhích được… 0,2% trong 11 tháng.
Đầu tư quá đà vào nhà máy khiến nhiều ngành thừa công suất: xe điện, thương mại điện tử, vật liệu xây dựng… lao vào cuộc chiến “giá rẻ bằng mọi giá”. Hàng hóa dư thừa buộc phải tràn ra nước ngoài, khiến châu Âu, Ấn Độ, Brazil… ngày càng gay gắt tố Trung Quốc “bán phá giá”. Châu Âu đă đánh thuế chống bán phá giá lên xe điện và một loạt sản phẩm khác; Tổng thống Pháp Macron gọi thẳng t́nh trạng mất cân bằng thương mại với Trung Quốc là “không thể chịu nổi”.
Trong bối cảnh đó, Bắc Kinh vẫn ưu tiên giữ h́nh ảnh “ổn định và kiểm soát được”. Trước hội nghị công tác kinh tế trung ương (CEWC), ông Tập Cận B́nh tiếp tục nhấn mạnh phải tăng cường “sức mạnh kinh tế, khoa học, quốc pḥng”, phát triển mạnh hơn nữa các ngành sản xuất, hạ tầng, không gian mạng… Thông điệp gửi ra: tăng trưởng 5% năm nay xem như đạt, không cần tung các gói kích cầu ồ ạt cứu tiêu dùng hay bất động sản. Nói cách khác, Trung Quốc chấp nhận sống cùng nội thương, miễn là “ngoại thương” vẫn chảy mạnh.
Trump khoe kinh tế A-plus-plus, c̣n cử tri th́ than không đủ tiền chợ
Trong khi đó, ở bên kia Thái B́nh Dương, Donald Trump lại đang kể một câu chuyện khác. Tại một cuộc mít-tinh ở vùng nông thôn Pennsylvania – nơi ông thắng sít sao năm 2024 – Trump hào hứng tuyên bố: “Tôi không có ưu tiên nào cao hơn việc làm cho nước Mỹ trở nên ‘affordable’ trở lại”. Rồi ông lập tức chối trách nhiệm: giá cả cao là do… Đảng Dân chủ, c̣n ông đă kéo chúng xuống rồi.
Vấn đề là giỏ hàng của người dân không xác nhận điều đó. Giá thực phẩm và tiền thuê nhà đă tăng khoảng 30% trong 5 năm; lạm phát từ ngày ông nhậm chức vẫn quanh 3%. Chưa kể, chính cuộc chiến thuế quan của ông với Trung Quốc làm đủ thứ hàng nhập khẩu đắt đỏ hơn. Nhưng trên sân khấu, ông vẫn ung dung chấm cho ḿnh điểm “A-plus-plus-plus-plus-plus” về kinh tế.
Trump khoe các biểu đồ tăng lương thực tế, giảm giá thực phẩm, ca ngợi “10 tháng đầu nhiệm kỳ là 10 tháng tốt nhất trong lịch sử một tổng thống”, khoe hàng trăm tỷ USD đầu tư mà ông “kéo về nước Mỹ”: nhà máy thép của Hyundai ở Louisiana, dây chuyền động cơ Rolls-Royce ở South Carolina… Điều ông không nhắc nhiều là những con số lạnh lùng: sản xuất chế tạo Mỹ đă mất khoảng 30.000 việc làm trong vài tháng đầu nhiệm kỳ; việc tăng – giảm thuế quan thất thường khiến doanh nghiệp ngại đầu tư dài hạn v́ chẳng biết ngày mai luật chơi ra sao.
Giữa bài diễn thuyết, ông quay sang đùa cợt: nên gọi Joe Biden là “sleepy” hay “crooked”, nhại giọng Scotland, khoe sẽ xây ballroom mới trong Nhà Trắng, cải tạo phi trường Dulles… H́nh ảnh ấy trái ngược với tâm trạng của những người như Lynn Weidner – một cử tri Cộng ḥa lâu năm ở Pennsylvania – đang vật lộn với tiền chợ, tiền nhà, tiền bảo hiểm y tế. Bà nói thẳng trên TV: “Ông ấy từng hứa sẽ làm mọi thứ trở nên phải chăng trở lại. Bây giờ lại bảo khủng hoảng chi phí sinh hoạt là ‘tṛ bịp’. Tôi không hiểu nổi”.
Cuộc chiến thuế quan: Trung Quốc thích nghi, người Mỹ trả giá
Mục tiêu ban đầu của Trump rất rơ: dùng thuế quan bóp nghẹt cỗ máy xuất khẩu Trung Quốc, buộc Bắc Kinh phải nhượng bộ và kéo việc làm sản xuất về nước Mỹ. Nhưng thực tế cho thấy Trung Quốc linh hoạt hơn ông tưởng. Họ đa dạng hóa thị trường, dựng thêm nhà máy ở nước thứ ba, chuyển một phần hàng sang ASEAN, rồi từ đó lách vào Mỹ. Nhiều mặt hàng đội mũ “Made in Vietnam”, “Made in Mexico”… nhưng linh kiện và vốn vẫn từ Hoa Lục.
Trong khi đó, doanh nghiệp Mỹ lại phải trả giá: nguyên liệu, linh kiện nhập khẩu đắt hơn v́ thuế; kế hoạch đầu tư dài hạn bị chặn lại bởi sự bất định chính sách. Khi chi phí tăng, họ hoặc cắt giảm việc làm, hoặc tăng giá bán – cuối cùng người chịu trận vẫn là người tiêu dùng. Nhiều chuyên gia so sánh rủi ro này với cú sốc Brexit ở Anh: một kiểu “thuế mù” làm giảm đầu tư, kéo tụt tăng trưởng trong nhiều năm.
Ở tầm chiến lược, cuộc chiến thuế quan tưởng chừng là đ̣n hiểm đánh vào “công xưởng thế giới”, nhưng lại vô t́nh thúc đẩy Trung Quốc hoàn thiện hơn chuỗi cung ứng, đẩy mạnh đổi mới công nghệ, và quan trọng nhất: học cách sống mà không cần thị trường Mỹ ở trung tâm. C̣n ở tầm đời sống, nó trở thành một loại thuế vô h́nh đánh lên từng gói ḿ, cân thịt, tiền thuê nhà của người dân b́nh thường – những người không được hỏi ư kiến khi hai siêu cường quyết định “chơi rắn” với nhau.
Khi hai cường quốc đấu nhau, ai là người kẹt ở giữa?
Nh́n lại, có một nghịch lư chua chát. Tập Cận B́nh dùng máy xuất khẩu để bù đắp thị trường nội địa đang nguội lạnh; Donald Trump dùng những con số tăng trưởng và hợp đồng đầu tư để tô màu bức tranh kinh tế trong khi ví tiền cử tri vẫn teo tóp. Cả hai đều đang cố chứng minh ḿnh đúng: Trung Quốc là “công xưởng không thể thay thế”, nước Mỹ là “nền kinh tế nóng nhất thế giới”.
Nhưng giữa những khẩu hiệu ấy là ai? Là công nhân Trung Quốc đứng suốt 12 tiếng trên dây chuyền sản xuất v́ phải chạy đủ chỉ tiêu xuất khẩu. Là bà nội trợ Mỹ ở siêu thị Pennsylvania, cầm danh sách mua đồ mà phải bớt đi vài món v́ tiền không đủ. Là những nền kinh tế vừa và nhỏ – trong đó có Việt Nam – vừa hưởng lợi từ ḍng hàng, ḍng vốn dịch chuyển, vừa nơm nớp lo bị cuốn vào ṿng xoáy cạnh tranh, trừng phạt, “chống bán phá giá”.
Chiến tranh thương mại, rốt cuộc, không chỉ là chuyện thuế suất và biểu đồ. Đó là cuộc đấu trí chính trị của các nhà lănh đạo, và cái giá phải trả luôn được chia nhỏ cho những người dân b́nh thường, những người không có cơ hội đứng trên sân khấu, không ai hỏi xem họ muốn ǵ – chỉ biết cuối tháng mở ví ra, thấy ngày càng mỏng hơn.
