MỘT CÚ ĐÁNH DRONE VÀ “LÁ CHẮN” KHÔNG CÒN TRỌN VẸN
Gần 40 năm sau thảm họa hạt nhân tồi tệ nhất lịch sử nhân loại, cái tên Chernobyl lại một lần nữa xuất hiện trên các bản tin báo động. Lần này không phải do lò phản ứng phát nổ hay một vụ rò rỉ bí ẩn, mà là vì chiến tranh hiện đại với những chiếc drone mang đầu đạn.
Theo Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA), vụ tấn công bằng drone ngày 14/2 năm nay đã “làm hư hại nghiêm trọng” lớp vỏ bảo vệ bên ngoài New Safe Confinement (NSC) – kết cấu thép khổng lồ đang bao phủ lò phản ứng số 4 của Chernobyl. Ngọn lửa bùng lên sau cú đánh trúng, lớp ốp bảo vệ bên ngoài bị phá vỡ, khiến lá chắn vốn được thiết kế để “giam chặt” phế tích phóng xạ nay “mất các chức năng an toàn cơ bản, trong đó có khả năng cô lập phóng xạ”, IAEA cảnh báo.
Ukraine cáo buộc Nga là bên phóng drone tấn công khu vực cấm Chernobyl, trong khi Moscow phủ nhận. Dù bên nào là thủ phạm, sự thật lạnh lùng vẫn không đổi: một công trình được xem là biểu tượng an toàn hạt nhân châu Âu vừa bị chiến tranh làm thủng lớp da bảo vệ.
VỎ BỌC THÉP KHỔNG LỒ TRỊ GIÁ 2,1 TỶ EURO
New Safe Confinement không phải một mái che bình thường. Đó là kết quả của một trong những nỗ lực hợp tác quốc tế lớn nhất trong lĩnh vực an toàn hạt nhân: một vòm thép dạng nhà chứa máy bay, có thể trượt trên đường ray, bao trùm toàn bộ lò phản ứng số 4 đã nổ. Được khởi công năm 2010 và hoàn tất năm 2019, công trình được thiết kế để tồn tại ít nhất 100 năm.
Chi phí xây dựng lên tới 2,1 tỷ euro, do hơn 45 quốc gia và tổ chức tài trợ thông qua Quỹ Chernobyl Shelter, dưới sự điều phối của Ngân hàng Tái thiết và Phát triển châu Âu. Châu Âu từng tự hào gọi đây là “sự hợp tác quốc tế lớn nhất trong lịch sử an toàn hạt nhân” – một lời cam kết rằng thảm họa 1986 sẽ bị nhốt chặt trong thép và bê tông.
Vì thế, khi IAEA tuyên bố lớp “áo giáp” ấy đã mất khả năng cô lập phóng xạ như thiết kế, cả thế giới hiểu đây không chỉ là chuyện vài tấm tôn bị thủng. Đó là câu hỏi đặt ra cho chính mô hình bảo vệ Chernobyl trong những thập kỷ tới.
IAEA: CẦN ĐẠI TU, KHÔNG THỂ CHỈ “DÁN BĂNG KÈO”
Trong báo cáo mới nhất, IAEA cho biết đã có những sửa chữa tạm thời trên mái NSC, nhưng đó chỉ là giải pháp cầm chừng. Tổng giám đốc Rafael Mariano Grossi nhấn mạnh cần “khôi phục kịp thời và toàn diện” để ngăn công trình xuống cấp thêm và bảo đảm an toàn hạt nhân lâu dài. Tin mừng duy nhất là hệ thống chịu lực và hệ thống giám sát vẫn không bị hư hại vĩnh viễn.
IAEA hiện có phái bộ thường trực tại Chernobyl và cam kết “tiếp tục làm mọi điều có thể” để hỗ trợ Ukraine trong việc khôi phục an toàn cho mái vòm che. Nhưng giữa một cuộc chiến dai dẳng, ngân sách cạn kiệt, hạ tầng dân sự khắp nơi bị đánh phá, câu chuyện “đại tu Chernobyl” không còn là dự án kỹ thuật thuần túy; nó là bài toán chính trị, tài chính và an ninh xuyên biên giới.
KHI CHIẾN TRANH CHẠM TAY VÀO VẾT THƯƠNG HẠT NHÂN CŨ
Đây không phải lần đầu Chernobyl trở thành điểm nóng trong cuộc chiến Nga–Ukraine. Ngay những ngày đầu khi Moscow mở chiến dịch xâm lược toàn diện năm 2022, quân Nga đã tràn vào vùng cấm, chiếm giữ nhà máy và bắt nhân viên Ukraine làm con tin trong hơn một tháng. Những hình ảnh binh sĩ đào chiến hào, chạy xe bọc thép trong khu vực nhiễm xạ từng khiến cộng đồng quốc tế “lạnh gáy”: chỉ một sai sót, bụi phóng xạ bị xới lên cũng đủ tạo nên một cuộc khủng hoảng môi trường mới.
Giờ đây, đến lượt drone – vũ khí tiêu biểu của chiến tranh thế kỷ 21 – bay qua mái vòm thép được thiết kế cho 100 năm yên ổn. Chernobyl từng là biểu tượng cho sự liều lĩnh và che đậy của một nhà nước; giờ nó lại trở thành biểu tượng cho việc chiến tranh hiện đại có thể chạm tới những nơi lẽ ra phải được để yên.
NHỚ LẠI ĐÊM 26/4/1986: VẾT CẮT CHƯA BAO GIỜ LIỀN DA
Đêm 26/4/1986, một vụ nổ làm rung chuyển lò phản ứng số 4 tại nhà máy điện hạt nhân Chernobyl, khi đó thuộc Liên Xô. Mái lò bị xé toạc, lửa bốc lên mang theo bụi phóng xạ bay qua bầu trời. Đám mây vô hình ấy rơi xuống Ukraine, Belarus, Nga và trôi xa hơn nữa, khiến cả một vùng rộng lớn nhiễm xạ.
Hơn 30 người tử vong trong những ngày đầu vì phơi nhiễm nặng, hàng ngàn người khác – lính cứu hỏa, công nhân, cư dân – sau này mang trong mình các triệu chứng của phóng xạ: ung thư tuyến giáp, bệnh máu, dị tật bẩm sinh. Những báo cáo của IAEA và Tổ chức Y tế Thế giới nhiều năm sau vẫn ghi nhận tỉ lệ ung thư và dị tật cao bất thường ở những khu vực từng bị mây phóng xạ che phủ.
Thành phố Pripyat gần đó bị bỏ hoang vĩnh viễn, trở thành một “bảo tàng ngoài trời” ghê rợn của thời Xô viết: đu quay rỉ sét, lớp học phủ bụi, nhà ở bị cỏ cây nuốt chửng. Người ta từng hy vọng NSC sẽ là dấu chấm hết cho cơn ác mộng ấy, để Chernobyl dần lùi vào quá khứ.
CẢNH BÁO TỪ TƯƠNG LAI: AN TOÀN HẠT NHÂN KHÔNG THỂ ĐẶT TRÊN LÀN RANH CHIẾN TRANH
Việc lá chắn thép ở Chernobyl bị drone đánh thủng không đồng nghĩa với một thảm họa hạt nhân ngay lập tức. Các kết cấu chịu lực, hệ thống giám sát vẫn hoạt động, và chưa có dấu hiệu bụi phóng xạ bị phát tán ra ngoài quy mô lớn. Nhưng đây là lời nhắc nhở rõ ràng rằng mọi thiết kế an toàn “trong thời bình” có thể bị phá vỡ chỉ bằng một thay đổi trong bối cảnh chính trị, một loại vũ khí mới, một lệnh tấn công vô trách nhiệm.
Chernobyl từng dạy thế giới bài học đắt giá về kỹ thuật, quản lý và minh bạch. Bây giờ, nơi đó lại buộc chúng ta phải học thêm một bài nữa: an toàn hạt nhân không thể đứng ngoài chiến tranh. Một mái vòm thép 2,1 tỷ euro, được thiết kế để yên ổn 100 năm, vẫn có thể trở thành mục tiêu chỉ trong một đêm.
Giữa những bản tin dồn dập về tiền tuyến, về drone, về tên lửa, câu chuyện Chernobyl có vẻ nhỏ hơn, xa hơn. Nhưng nếu có điều gì lịch sử hạt nhân từng dạy cho nhân loại, thì đó là: chỉ cần một lần chủ quan, một vết nứt nhỏ không được sửa kịp thời, tương lai của cả một vùng đất – và cả một thế hệ – có thể đổi màu.
