Câu hỏi mở đầu: Vì sao phải giấu màu cờ đỏ?
Khi Việt Minh xuất hiện năm 1941 và rồi bước vào chính trường năm 1945, đa số người Việt chỉ thấy một mặt trận cứu nước chống Pháp – Nhật, chứ không thấy một đảng cộng sản đang chuẩn bị nắm toàn bộ vận mệnh đất nước. Họ nghe những khẩu hiệu rất dễ chấp nhận: độc lập dân tộc, Việt Nam thống nhất, bầu cử, chính phủ liên hiệp… chứ không phải “chuyên chính vô sản”, “đấu tranh giai cấp” hay “đập tan trật tự cũ”. Vậy mà chỉ ít năm sau, đặc biệt từ đầu thập niên 1950, tất cả mặt nạ rơi xuống: cải cách ruộng đất với những cuộc đấu tố đẫm máu, thanh trừng địa chủ – trí thức – tư sản, loại bỏ các đảng phái từng bắt tay kháng chiến, rồi bộ máy an ninh – tổ chức siết chặt toàn bộ xã hội. Câu hỏi tự nhiên phải đặt ra: đó là sự “phát triển tự nhiên” của một phong trào cách mạng, hay là một kịch bản đã được viết sẵn từ trước – một chiến lược có tính toán, nằm trong khuôn mẫu của phong trào cộng sản quốc tế?
Mặt trận dân tộc: chiến lược “giấu cờ đỏ trong cờ tổ quốc”
Từ giữa thập niên 1930, sau những thất bại vì chủ trương đấu tranh giai cấp cực đoan, Quốc tế Cộng sản (Comintern) áp dụng chiến lược mới: “Mặt trận Nhân dân” (Popular Front). Công thức rất rõ: giấu màu sắc cộng sản, tạm gác khẩu hiệu vô sản, đứng lên dưới danh nghĩa mặt trận dân tộc – dân chủ, liên minh với tất cả lực lượng có thể hợp tác: trí thức, tiểu tư sản, tư sản dân tộc, tôn giáo, thậm chí một phần địa chủ yêu nước. Mấu chốt là đừng để những tầng lớp ấy sợ hãi vì hai chữ “cộng sản”. Hồ Chí Minh là người hấp thu rất sớm đường lối này. Ông hiểu rằng dân chúng khi ấy chỉ khao khát độc lập, còn chủ nghĩa xã hội, chuyên chính vô sản là khái niệm xa lạ. Trí thức – tiểu tư sản – tư sản mới là những người có chữ, có tổ chức, biết nói, biết viết, biết vận động. Nếu thò lá cờ “Cộng sản” ra ngay từ đầu, tất cả những lực lượng ấy sẽ dè chừng hoặc quay lưng. Vì vậy, trong giai đoạn 1941–1945, Việt Minh là một mặt trận: bảng hiệu yêu nước, tổ chức do đảng cộng sản điều khiển, chương trình tối đa để trong ngăn kéo, chỉ đem chương trình tối thiểu – độc lập dân tộc – ra trước công chúng. Về mặt chiến lược, đó không phải phát minh riêng của Việt Nam mà là bản sao rất khá trung thành mô hình Comintern, đã được thử nghiệm ở Trung Quốc, Tây Ban Nha, Pháp…
Học bài học Trung Quốc: “kháng Nhật cứu quốc” rồi mới “đấu tranh giai cấp”
Christopher Goscha và nhiều sử gia nhấn mạnh rằng Việt Minh học trực tiếp bài học Trung Quốc. Mao Trạch Đông trong thời kỳ Mặt trận Dân tộc chống Nhật (1937–1945) cũng làm đúng như vậy: cất khẩu hiệu “cách mạng ruộng đất” vào hậu trường, tạm giấu chủ nghĩa cộng sản, chỉ nói “kháng Nhật cứu quốc”. Lúc ấy, nếu công khai chuyện tịch thu đất đai, đụng vào địa chủ – phú nông thì lấy đâu ra liên minh rộng rãi? Việt Minh gần như sao chép công thức ấy: “Việt Nam độc lập” là lá cờ, còn “xã hội chủ nghĩa” là chiếc dao giấu trong tay áo. David Marr chỉ ra: nếu ngay từ đầu Việt Minh tuyên bố “chúng tôi là cộng sản”, thì khó lòng lôi kéo được quan lại cũ, trí thức Tây học, tư sản thành thị, địa chủ yêu nước, giáo sĩ… – những người đã góp phần then chốt cho Cách mạng Tháng Tám. Nói cách khác, che giấu màu sắc cộng sản không phải dối trá theo nghĩa thông thường, mà là một “kỹ thuật cách mạng” đã được quốc tế cộng sản hóa thành lý luận. Độc lập dân tộc là “vé vào cửa” để giành chính quyền; chủ nghĩa cộng sản là chương trình chỉ được công bố sau khi đã nắm trọn nhà hát.
Năm 1950: Việt Minh “lộ hình” thành một đảng cộng sản hoàn chỉnh
Bước ngoặt đến vào năm 1950, sau khi Mao chiến thắng ở Bắc Kinh (1949). Từ đây, Việt Minh không còn là mặt trận dân tộc theo nghĩa rộng, mà dần biến thành một đảng cộng sản kiểu Mao, có cố vấn, có vũ khí, có mô hình tổ chức và thanh lọc được truyền thụ trực tiếp. Hàng nghìn cán bộ Việt Nam được gửi sang Trung Quốc, Liên Xô học lý luận Mác – Lênin, kỹ thuật tổ chức Đảng, phương pháp đấu tranh giai cấp, nghiệp vụ an ninh. Ngược chiều lại, cố vấn Trung Quốc sang Việt Nam từ cấp cao nhất đến từng đội cải cách. Họ không chỉ bàn chuyện tác chiến, mà còn “dạy” cách xây dựng một đảng cộng sản: từ việc phân loại thành phần giai cấp, tổ chức chỉnh huấn, cho đến nghệ thuật thanh trừng nội bộ. Từ đây, mô hình ba giai đoạn của cách mạng cộng sản hiện ra rõ nét: giai đoạn đầu – mặt trận rộng, giấu bớt đấu tranh giai cấp để tập hợp; giai đoạn hai – khi đã có chính quyền hoặc quân đội mạnh thì chuyển sang cách mạng xã hội chủ nghĩa; giai đoạn ba – thanh lọc, tiêu diệt tất cả lực lượng không thuần phục để củng cố chuyên chính vô sản. Miền Bắc Việt Nam đi gần như đúng trình tự ấy, gần như theo một “giáo trình” chung.
Cải cách ruộng đất: không chỉ là đất, mà là phá tan xã hội cũ
Cải cách ruộng đất 1953–1956 ở Việt Nam là bản sao rất sát CCRĐ Trung Quốc 1950–1953. Trên danh nghĩa, đó là “lấy ruộng đất của địa chủ chia cho nông dân nghèo”. Nhưng các nghiên cứu quốc tế chỉ ra: mục tiêu thực sự là tái cấu trúc xã hội, đập nát tầng lớp ưu tú cũ và xây dựng một trật tự mới trong đó đảng cộng sản là trung tâm duy nhất của mọi quyền lực. Danh sách bị thanh trừng không chỉ có địa chủ theo nghĩa kinh tế, mà còn gồm phú nông, tư sản dân tộc, trí thức độc lập, những người từng hợp tác với Việt Minh nhưng không còn “phù hợp”, thậm chí nhiều cán bộ Việt Minh cũ có gốc gác tiểu tư sản hoặc có uy tín riêng với dân. Cố vấn Trung Quốc như La Quý Ba, Vi Quốc Thanh, Hoàng Kính… không chỉ “góp ý”, mà trực tiếp áp đặt mô hình: đấu tố phải có máu, phải đặt chỉ tiêu bao nhiêu phần trăm dân số là địa chủ, bao nhiêu phải bị xử lý, bao nhiêu bị xử tử, nếu không “triệt để” thì coi như hữu khuynh. Khi đã có chỉ tiêu cứng, oan sai trở thành tất yếu: không đủ địa chủ thật thì phải “sản xuất” địa chủ giả. Cải cách ruộng đất vì thế là một cuộc cách mạng kinh tế – chính trị – tâm lý, trong đó mối thù giai cấp được nuôi dưỡng, lòng tham và cơ hội cá nhân được huy động, và bạo lực tập thể được nâng lên thành “nghi lễ cách mạng”.
“Sai lầm địa phương” hay thiết kế từ trung ương?
Về sau, Đảng Cộng sản Việt Nam giải thích CCRĐ bằng công thức quen thuộc: đường lối đúng, cán bộ thi hành sai; sai lầm thuộc về địa phương, do nông nổi, do nhận thức kém. Nhưng những tài liệu Trung Quốc, Liên Xô giải mật và các nghiên cứu nghiêm túc cho thấy một bức tranh khác hẳn. Khi trung ương đã xác định phải dùng đấu tranh giai cấp triệt để, đã phê chuẩn cơ chế chỉ tiêu phần trăm địa chủ phải xử lý, đã chấp nhận bạo lực như điều kiện thành công của cải cách – thì không thể nói đó là sai lầm tự phát. Đó là thiết kế chính sách. Edwin Moise từng nhận xét: khi bạn quy định phải có 5% dân số là địa chủ nhưng thực tế chỉ có 2%, tức là bạn buộc cán bộ phải biến 3% người vô tội thành địa chủ. Oan khiên không còn là tai nạn, mà là kết quả tất yếu của cơ chế. Đằng sau khẩu hiệu “ruộng đất cho nông dân” còn là tranh đoạt lợi ích rất cụ thể: tài sản địa chủ, nhà cửa đẹp ở Hà Nội, đất đai màu mỡ về tay không chỉ nông dân nghèo mà cả cán bộ – những người đang xây dựng một tầng lớp ưu đãi mới. CCRĐ vừa là “cách mạng xã hội chủ nghĩa” vừa là “cuộc chuyển giao tài sản” từ tầng lớp cũ sang tầng lớp mới mang danh nghĩa cách mạng.
Hồ Chí Minh: người chuẩn thuận đường lối, nhưng dần mất thực quyền
Vai trò của Hồ Chí Minh trong CCRĐ và trong toàn bộ quá trình chuyển từ mặt trận Việt Minh sang chuyên chính vô sản từng được trình bày rất đơn giản: hoặc là “ông không biết hết”, hoặc là “ông vô can, lỗi do Trường Chinh”. Nghiên cứu quốc tế cho thấy bức tranh phức tạp hơn nhiều. Hồ Chí Minh là người chuẩn thuận đường lối CCRĐ, chấp nhận áp dụng mô hình Trung Quốc, ký các sắc lệnh, phê chuẩn chiến dịch. La Quý Ba báo cáo rằng Hồ và Bộ Chính trị nhất trí tiến hành cải cách ruộng đất theo đúng kinh nghiệm Maoist. Ông không phải kỹ sư kỹ thuật của chiến dịch, nhưng mọi quyết định chiến lược đều đi qua ông – tức là ông chịu trách nhiệm chính trị. Tuy nhiên, từ sau CCRĐ và đặc biệt từ đầu thập niên 1960, quyền lực thực sự dần trượt khỏi tay Hồ Chí Minh. Lý do: bộ máy tổ chức – an ninh – quân đội bị kiểm soát bởi những người khác; các phe trung thành với ông bị thanh trừng trong vụ Xét lại Chống Đảng; ông mất dần khả năng can thiệp vào việc bổ nhiệm, thăng chức; tuổi tác và sức khỏe buộc ông lùi về vai trò biểu tượng. Nhiều tài liệu Trung Quốc gọi ông là “nguyên thủ trên danh nghĩa”, một “vị vua triết nhân”: rất được tôn kính nhưng không còn là người ra tay sắp xếp bàn cờ.
Ai nắm an ninh, người đó nắm số phận chế độ
Trong mọi chế độ cộng sản kiểu Liên Xô – Trung Quốc – Việt Nam, quyền lực thực sự không nằm ở những khẩu hiệu đẹp hay chức danh tượng trưng, mà nằm trong tay người nắm bộ máy an ninh và hồ sơ cán bộ. Stalin có NKVD; Mao có Bộ Tổ chức Trung ương và công an; ở Việt Nam là Lê Đức Thọ với Ban Tổ chức Trung ương và Trần Quốc Hoàn với Bộ Nội vụ. Hồ sơ lý lịch cán bộ – từ gốc gác gia đình, quan hệ xã hội, quá khứ phục vụ chính quyền cũ, cho đến những lời phát biểu trong họp kín – đều nằm trong tay những cơ quan này. Bất kỳ ai có “vết” trong lý lịch đều có thể bị biến thành đối tượng xét lại, có thể bị treo chức, đày đi lao động, thậm chí bị bắt giam. Lê Đức Thọ, với quyền kiểm soát nhân sự toàn Đảng, đã trở thành “Beria của Việt Nam”: ông biết điểm yếu của từng người, quyết định ai lên, ai xuống, ai mất tích trong bóng tối. Trần Quốc Hoàn lặng lẽ chỉ huy bộ máy an ninh, bắt bớ trong vụ CCRĐ, vụ Nhân văn – Giai phẩm, vụ Xét lại. Quyền lực ấy im lặng nhưng khủng khiếp: không cần diễn thuyết, không cần xuất hiện công khai, chỉ một chữ ký là đủ đổi đời hay đoạn mệnh một con người.
Bộ đôi Lê Duẩn – Lê Đức Thọ: trục quyền lực sau tấm màn Việt Minh
Từ 1960 trở đi, nhiều sử gia cho rằng quyền lực thực tế ở miền Bắc nằm trong tay bộ đôi Lê Duẩn – Lê Đức Thọ. Lê Duẩn là kiến trúc sư đường lối “giải phóng miền Nam bằng bạo lực cách mạng”, ưu tiên chiến tranh tổng lực, tổng công kích – tổng khởi nghĩa, ngả mạnh về phía Trung Quốc trong những năm cao trào. Lê Đức Thọ là người đảm bảo bộ máy phải tuân theo: nắm tổ chức, an ninh, thanh trừng. Họ bổ sung cho nhau: Duẩn quyết định chiến lược, Thọ dọn sạch mọi chướng ngại. Những ai có đường lối ôn hòa hơn, nghiêng về Liên Xô, lo ngại cực đoan kiểu Mao như Võ Nguyên Giáp, Hoàng Minh Chính, Lê Liêm, Lê Trọng Nghĩa, Vũ Đình Huỳnh… đều lần lượt bị cô lập, bắt giam, loại khỏi quyền lực. Hồ Chí Minh, với uy tín kháng chiến, vẫn là lá cờ vẫy trước quần chúng; Võ Nguyên Giáp vẫn là “đại tướng của nhân dân”, nhưng quyền lực thực sự nằm trong những cuộc họp kín, những bản danh sách cán bộ, những bút phê trên hồ sơ – nơi Lê Duẩn và Lê Đức Thọ nắm trọn bút.
Vì sao những chính sách cực đoan vẫn “thành công”?
Một câu hỏi nhức nhối: vì sao một xã hội có thể chấp nhận – thậm chí hăng hái tham gia – những chính sách cực đoan như CCRĐ, đấu tố, chiến tranh tổng lực kéo dài hàng chục năm? Câu trả lời nằm trong cấu trúc xã hội nông nghiệp muộn phát triển. Khi 85–90% dân số là nông dân nghèo, sống trong cảnh thiếu ăn, ít chữ, bất mãn với bất công phong kiến, thì khẩu hiệu “chia ruộng đất”, “đánh đổ địa chủ”, “giải phóng miền Nam” sẽ có sức hấp dẫn trực tiếp. Nông dân nhìn thấy lợi ích cụ thể: ruộng, nhà, đất, quyền lực địa phương đổi chủ. Cán bộ cơ sở lại có thêm động lực: thăng tiến, quyền lực, tài sản. Đấu tố trở thành một “dịp” vừa trả thù vừa đổi đời. Bên trên, trung ương đạt mục tiêu: phá tan trật tự cũ, dựng lên một xã hội mới trong đó mọi điểm tựa quyền lực đều quy về Đảng. Chiến tranh “giải phóng miền Nam” cũng có những tầng động lực tương tự: ý thức hệ và tuyên truyền về thống nhất – giải phóng, áp lực tập thể, danh dự gia đình – làng xóm, và không nhỏ là những lợi ích vật chất sau chiến thắng: đất đai, chức quyền, “ưu đãi” cho thương binh – liệt sĩ, và cả cơ hội trở thành tầng lớp cai quản miền Nam sau 1975. Chính sự hòa quyện giữa lý tưởng cách mạng, lòng thù hận xã hội, cơ hội cá nhân và lòng tham đã giúp các chính sách cực đoan vượt qua mọi giới hạn đạo đức mà vẫn được một bộ phận lớn dân chúng tham gia.
Nhân Văn – Giai Phẩm và những tiếng nói bị bóp nghẹt
Sau CCRĐ, một nhóm trí thức – nhà văn – nhà thơ – nhà lý luận đã cố gắng lên tiếng trong phong trào Nhân Văn – Giai Phẩm (1956–1958). Họ phê phán tả khuynh, phê phán việc áp đặt ý thức hệ lên văn nghệ, đòi tự do sáng tác. Nhưng cánh cửa vừa hé đã bị đóng sập. Các tạp chí bị cấm, người viết bị kỷ luật, tù đày, cấm bút. Nhiều người trong số đó sau này lại là nạn nhân của vụ Xét lại Chống Đảng. Nhân Văn – Giai Phẩm là nỗ lực cuối cùng của trí thức miền Bắc muốn giữ lại một chút không gian tự do trong chế độ đang đi vào quỹ đạo chuyên chính đỏ. Nó thất bại, và sự thất bại ấy đánh dấu việc tiếng nói phản biện bị xóa khỏi đời sống chính trị – văn hóa suốt nhiều thập niên.
Từ lá cờ độc lập đến bóng tối chuyên chính
Nếu nhìn trọn vẹn hành trình từ Việt Minh 1941–1945 đến CCRĐ 1953–1956, đến các vụ thanh trừng nội bộ, đến chiến tranh tổng lực ở miền Nam, ta sẽ thấy một đường dây xuyên suốt: chiến lược che giấu bản chất cộng sản ở giai đoạn đầu không phải chuyện tình cờ hay “chiến thuật ứng biến”, mà là một phần của mô hình cách mạng cộng sản quốc tế. Mặt trận dân tộc là chiếc cầu, chủ nghĩa cộng sản là nơi đến. Khi đã qua cầu, cây cầu bị đốt; những người từng cùng qua cầu – trí thức, tư sản, địa chủ yêu nước, các đảng phái – trở thành đối tượng phải loại bỏ. Đằng sau những khẩu hiệu đẹp về độc lập, thống nhất, “giải phóng dân tộc”, là cả một cỗ máy quyền lực: an ninh, tổ chức, lý lịch, thanh trừng, vận hành bởi những con người cụ thể, với những động cơ rất trần thế: quyền lực, lợi ích, nỗi sợ và lòng tham. Câu chuyện Việt Minh che giấu bản chất cộng sản của mình trong thời kỳ đầu vì thế không chỉ là một đoạn giai thoại chính trị, mà là chìa khóa để hiểu vì sao một cuộc cách mạng mang danh nghĩa giải phóng dân tộc lại có thể dẫn cả một dân tộc đi vào nhiều thập kỷ chiến tranh, bạo lực và trấn áp – và vì sao, cho đến hôm nay, những lớp mặt nạ lịch sử ấy vẫn còn được giữ rất kỹ.
