Ngân sách “tăng thuế để công bằng hơn”?
Tại London, chính phủ trung tả của Công đảng Labour đang cố giành lại thế chủ động chính trị bằng một bản ngân sách tăng thuế mạnh tay, với lời hứa sẽ kích thích tăng trưởng, giảm nghèo trẻ em và xoa dịu áp lực chi phí sinh hoạt. Trong bối cảnh lạm phát vẫn ì ạch, thất nghiệp nhích lên, Brexit bào mòn kinh tế, chi phí Covid-19, chiến tranh Nga–Ukraine và thuế quan của Tổng thống Mỹ Donald Trump đè nặng ngân khố, ngân sách lần này được giới quan sát mô tả là “vừa là bài toán số học, vừa là canh bạc chính trị”.
Thế nhưng, bức tranh mà Labour vẽ ra – một nước Anh “công bằng hơn, mạnh hơn, an toàn hơn” – lại đi kèm cái giá rất thật: 26 tỉ bảng Anh tiền tăng thuế. Chính phủ từng chiến thắng vang dội năm 2024 trên lời hứa “không tăng thuế thu nhập với người lao động”, giờ phải công khai thừa nhận chính mình đã… bẻ cong tinh thần cam kết đó. Bộ trưởng Tài chính Rachel Reeves nói thẳng: bà biết sẽ bị chỉ trích, nhưng “chưa thấy ai đưa ra một kế hoạch khả tín và công bằng hơn cho người lao động”.
Những “ngón đòn” thuế mới và lời hứa bị bẻ cong
Điểm ăn tiền nhất của ngân sách là quyết định đóng băng thêm ba năm nữa (từ 2028) các ngưỡng thuế thu nhập. Nghe thì khô khan, nhưng trên thực tế, khi lương danh nghĩa tăng lên vì trượt giá, ngày càng nhiều người sẽ bị đẩy lên khung thuế cao hơn mà không hề cảm thấy mình… giàu thêm. Bên cạnh đó là một loạt biện pháp “gõ cửa giới khá giả”: thuế dinh thự đánh vào nhà ở giá trị cao, điều chỉnh thuế lãi vốn, tăng thu thuế cờ bạc, áp thêm phí với xe điện, cắt bớt ưu đãi thuế cho lương hưu tư nhân.
Ở chiều ngược lại, chính phủ cố gắng tạo ra vài tín hiệu “ấm áp”: xóa bỏ trần phúc lợi đối với gia đình có trên hai con – một chính sách bị coi là tàn nhẫn với trẻ em suốt nhiều năm qua; đóng băng giá vé tàu; cắt bớt phụ phí trong hóa đơn năng lượng hộ gia đình. Reeves cố gắng vẽ một bức tranh “thu nhiều để chi lại cho người yếu thế”. Nhưng thực tế là, trong mắt nhiều cử tri, đây vẫn là một ngân sách tăng thuế thứ hai chỉ trong hơn một năm – mâu thuẫn với lời khẳng định trước đó của chính bà rằng bản ngân sách đầu tiên mới là “ngân sách tăng thuế lớn duy nhất trong cả nhiệm kỳ”.
Hỗn loạn phút chót: ngân sách bị rò rỉ, chính phủ lúng túng
Nếu nội dung ngân sách đã đủ gây tranh cãi thì cách nó xuất hiện trước công chúng còn làm hình ảnh chính phủ thêm nhếch nhác. Toàn bộ bản dự báo tài khóa của Văn phòng Trách nhiệm Ngân sách (OBR) – kèm chi tiết các biện pháp chính trong ngân sách – bị đăng lên mạng… trước giờ công bố nửa tiếng. Rachel Reeves buộc phải bước vào Hạ viện trong tình thế “mọi thứ đã lộ hết trên báo”, chỉ còn cách gọi đây là “một lỗi kỹ thuật nghiêm trọng và đáng thất vọng” của cơ quan giám sát độc lập.
Trước đó không lâu, bản thân bà cũng khiến nội bộ Labour chao đảo. Ngày 4/11, Reeves đọc một bài diễn văn như dọn đường cho việc tăng thẳng thuế suất thuế thu nhập – nghĩa là đập vỡ luôn cam kết tranh cử. Sức ép từ nghị sĩ Công đảng và tin tốt bất ngờ về tài khóa khiến bà lại quay xe, thay bằng “mâm thập cẩm” các loại thuế nhỏ lẻ. Chuỗi thông điệp trái ngược, rò rỉ tài liệu, tranh cãi nội bộ khiến ngân sách đáng lẽ phải là “khoảnh khắc khẳng định năng lực cầm quyền” lại trở thành tấm gương phơi bày sự rối ren trong chính phủ.
Trong khi đó, Thủ tướng Keir Starmer phải đối mặt với thách thức chưa từng có: các cuộc thăm dò cho thấy Labour đang bị bỏ xa bởi đảng cực hữu Reform UK của Nigel Farage. Bóng ma nổi loạn nội bộ, thậm chí thay lãnh đạo trước bầu cử 2029, đang lảng vảng quanh số phận ông. Một ngân sách “bắn hụt” có thể là giọt nước tràn ly.
Nước Anh giàu… nhưng trẻ con đói
Tranh cãi về thuế dễ khiến người ta quên mất lý do Reeves buộc phải xoay sở: một nước Anh nằm trong nhóm giàu nhất thế giới nhưng lại có tới một phần ba trẻ em – khoảng 4,5 triệu em – sống trong cảnh nghèo tương đối. Tệ hơn, khoảng 1 triệu trẻ rơi vào diện “cùng cực”: không đủ ấm, không đủ ăn, không đủ quần áo và vệ sinh tối thiểu. Trong một nhà kho ở Wembley, Bắc London, những chiếc xe đẩy, nôi, quần áo, tã, sách đồ chơi được xếp từ sàn đến trần – đó là “ngân hàng cho trẻ sơ sinh” Little Village. Nơi đây từng là chỗ Thea Jaffe giới thiệu các bà mẹ đơn thân khác đến nhờ hỗ trợ. Bây giờ, chính cô – một phụ nữ đi làm toàn thời gian, từng nghĩ mình khá ổn – phải quay lại xin cũi, xe đẩy, quần áo cho đứa con nhỏ, vì không còn đủ tiền tự sắm.
Kiếm khoảng 45.000 bảng/năm, cao hơn mức trung bình quốc gia, Thea vẫn thú nhận: “Tôi làm full-time mà không trả nổi hóa đơn, không tiết kiệm được gì, chẳng làm được điều gì thêm cho con”. Sau khi thanh toán tiền nhà, tiền giữ trẻ, thức ăn, điện nước, cô còn lại chưa tới 200 bảng mỗi tháng để xoay xở tất cả mọi rủi ro. Sai sót trong chi trả phúc lợi xã hội là chuyện xảy ra… thường xuyên đến mức cô phải luôn dành sẵn một khoản phòng thân.
“Chỉ tồn tại, chứ không sống” – những gia đình ở chế độ sinh tồn
Những câu chuyện như Thea không hiếm. Lia – bà mẹ đơn thân của cặp song sinh 7 tuổi ở Hampshire – tốt nghiệp luật, từng đi làm nhưng buộc phải bỏ việc vì một trong hai bé có nhu cầu đặc biệt, thường xuyên lên cơn hoảng loạn, đòi mẹ quay về giữa giờ làm. Bây giờ, cô sống hoàn toàn trong “chế độ sinh tồn”: từng chuyến đi siêu thị đều là bài toán căng thẳng, canh từng đồng để không chi quá hạn mức. “Bọn trẻ muốn được làm những điều bạn bè chúng làm, nhưng ngân sách thì không cho phép,” Lia nói. Cô nhắc lại ký ức từng sống trong hệ thống chăm sóc nuôi dưỡng, luôn tự nhủ “vượt qua được giai đoạn này là sẽ ổn hơn”, nhưng tới giờ, sau bao nỗ lực, cảm giác “cửa nào cũng khó” vẫn không thay đổi.
Trong khi đó, viện nghiên cứu cho biết khoảng 70% trẻ em sống trong hộ nghèo lên vẫn có ít nhất một phụ huynh đi làm – nghĩa là việc làm không còn là tấm vé bảo đảm an toàn tài chính. Tiền nhà và chi phí giữ trẻ ở Anh thuộc loại đắt đỏ nhất trong các nền kinh tế phát triển: có thể ngốn khoảng 25% thu nhập ròng của một cặp vợ chồng, và lên tới 60% đối với phụ huynh đơn thân. Khi tất cả chỉ đủ để trả tiền nhà, tiền trông trẻ, tiền điện nước, “đời sống” bị thu hẹp lại còn một mục đích duy nhất: sống sót qua tháng sau.
Di sản thắt lưng buộc bụng và cái bẫy phúc lợi
Giới học giả chỉ ra rằng nghèo đói trẻ em ở Anh không chỉ là hậu quả của kinh tế toàn cầu chậm lại hay lạm phát cao, mà còn là di sản của chính sách “thắt lưng buộc bụng” suốt 14 năm cầm quyền của đảng Bảo thủ (2010–2024). Trong nỗ lực cắt giảm chi tiêu sau khủng hoảng 2008, các chính phủ này đã kéo dao vào chính mạng lưới an sinh: áp trần tổng tiền trợ cấp một hộ có thể nhận, siết tiền hỗ trợ nhà ở, và đặc biệt là “trần hai con” – không cho cha mẹ nhận trợ cấp cho đứa con thứ ba trở đi sinh sau 2017.
Các tổ chức chống nghèo đói nhận định chính trần hai con là yếu tố lớn thúc đẩy tỷ lệ nghèo ở gia đình đông con. Giai đoạn 2012–2021, tỷ lệ nghèo trẻ em ở Anh tăng gần 20%, nhanh hơn hầu hết các nước giàu. Đến 2025, Anh có tỷ lệ nghèo trẻ em cao hơn bất kỳ nước EU nào, ngoại trừ Hy Lạp. Tình trạng này không tác động đồng đều: gần một nửa trẻ em gốc Phi, gốc Á sống trong cảnh nghèo, so với 24% ở trẻ em da trắng; con của gia đình đơn thân, gia đình có thành viên khuyết tật cũng chịu rủi ro cao hơn.
Hai phái viên Liên Hợp Quốc từng đến Anh điều tra nghèo đói vào năm 2018 và 2023 đều mô tả cảnh tượng họ thấy bằng những từ ngữ rất nặng nề, coi đây là một ví dụ điển hình về sự đứt gãy của lưới an sinh trong một nước giàu. Jonathan Bradshaw – giáo sư chính sách xã hội, cố vấn cho chiến lược chống nghèo trẻ em hiện tại – nói thẳng: “Nếu cộng tất cả tiền cần thiết cho thực phẩm, năng lượng, chi phí tối thiểu… rồi so với mức trợ cấp hiện có, thì nó vẫn ở dưới chuẩn đó”.
Labour giữa hai lằn ranh: không muốn tăng thuế, cũng không thể không tăng
Chính phủ Labour hiện tại khẳng định “mọi đứa trẻ, bất kể xuất thân, đều xứng đáng có khởi đầu tốt nhất”. Họ tuyên bố bơm 500 triệu bảng cho các Trung tâm Gia đình Best Start, mở rộng suất ăn trưa miễn phí và tung gói hỗ trợ khủng hoảng 1 tỉ bảng để tránh cảnh trẻ đói trong kỳ nghỉ. Đồng thời, họ cũng hiểu rõ những quyết sách nhạy cảm như xử lý trần hai con – thứ vừa tốn ngân sách, vừa chạm tới “đạo đức chính trị” – có thể xé rách nội bộ.
Labour đắc cử trên kỳ vọng “thay đổi” và phục hồi dịch vụ công, nhưng lại tự trói mình bằng lời hứa “không tăng thuế người lao động” trong khi ngân khố trống rỗng. Thế nên, mỗi một đồng tăng chi cho chống nghèo đói đều phải đi kèm một khoản thu mới ở đâu đó. Ngân sách lần này chính là biểu hiện rõ nhất của thế khó đó: Reeves chọn tăng thu từ người giàu hơn, từ bất động sản cao cấp, từ xe điện, từ cắt ưu đãi lương hưu… nhưng vẫn không tránh khỏi bị tố là “đánh úp” giai cấp trung lưu.
Trong khi các biểu đồ tài khóa, thu–chi, tăng trưởng được đem ra tranh luận ở Westminster, hàng triệu gia đình ngoài kia không còn đủ sức để quan tâm xem lỗi thuộc về đảng nào, nhiệm kỳ nào. Sophie Livingstone – giám đốc Little Village – nói một câu nghe lạnh sống lưng: “Ngày trước, chúng ta nói về một mạng lưới an sinh đầy lỗ hổng. Bây giờ, tôi không chắc là còn mạng lưới nào nữa hay không”.
Câu hỏi lớn nhất mà ngân sách Labour phải trả lời: liệu nước Anh có còn đủ ý chí và can đảm chính trị để vá lại tấm lưới an sinh đã rách tả tơi, trước khi cả một thế hệ trẻ lớn lên với ký ức duy nhất về tuổi thơ – cảm giác sống mãi trong chế độ sinh tồn.
