Giữa thị trấn Geel yên ả ở miền Bắc nước Bỉ, một phòng thí nghiệm gần như vô danh lại giữ vai trò then chốt trong việc định hình các quy định của Liên minh châu Âu.
Khử trùng bằng hơi nước. Ảnh : EU
Buổi sáng mùa Đông ở thị trấn Geel, miền Bắc nước Bỉ, không có gì gợi cảm giác đây là một “trung tâm quyền lực” của châu Âu. Những con đường vắng, rừng cây trụi lá, đầm lầy kéo dài sát biên giới Hà Lan và những dãy nhà gạch nâu thấp trầm mặc khiến nơi này chẳng gợi lên dấu hiệu nào của quyền lực. Thế nhưng, chính trong sự yên ả ấy, nhiều quy định quan trọng của Liên minh châu Âu (EU) được hình thành, âm thầm nhưng có sức ảnh hưởng sâu rộng đến đời sống hàng ngày của hàng trăm triệu người dân.
Ẩn sau những bức tường gạch trầm là khu phòng thí nghiệm Geel, một không gian được bảo vệ nghiêm ngặt. An ninh tại đây gần như tối đa: cấm quay phim, chụp ảnh, mọi chuyến thăm đều phải qua kiểm soát. Ngay cả danh tính các nhà khoa học làm việc bên trong cũng được giữ kín. Một chuyên gia làm việc tại đây cho biết nhiệm vụ của họ là cung cấp dữ liệu và bằng chứng khoa học, còn quyết định thuộc về các nhà hoạch định chính sách.
Bước vào phòng thí nghiệm, không gian trắng tinh sạch sẽ, gần như vô trùng. Những cỗ máy nghiền, trộn, cắt, tháo dỡ, cân đo vận hành lặng lẽ, chính xác đến từng chi tiết. Kết quả của chuỗi thao tác đó là những mẫu bột, dung dịch sệt, thoạt nhìn chẳng có gì đặc biệt, nhưng lại quyết định tính trung thực của hàng hóa trên khắp châu Âu.
Một lọ mật ong trên kệ siêu thị liệu có thật sự từ ong hay chỉ là siro pha màu? Một miếng cá bơn Bắc Đại Tây Dương đắt tiền có đúng là loài cá quý hiếm hay đã bị đánh tráo bằng cá nuôi công nghiệp? Nhìn những con số, dữ liệu và mẫu thử, mới thấy mức độ tinh vi của gian lận thương mại đôi khi vượt xa trí tưởng tượng.
Những người nghiên cứu tại Geel thuộc Vụ F của Trung tâm Nghiên cứu Chung (JRC), cơ quan trực thuộc Ủy ban châu Âu (EC), phụ trách y tế và thực phẩm. Bộ phận “vật liệu tham chiếu” do Vụ F quản lý được xem như kho chuẩn mực của toàn châu Âu. Nhiệm vụ của họ là tạo ra những thước đo khoa học thống nhất, giúp các cơ quan chức năng so sánh, đối chiếu và phát hiện gian lận một cách khách quan. Giống như chiếc thước mét mẫu từng được cất giữ tại Paris cuối thế kỷ XIX, các chuẩn mực ở Geel là cơ sở để pháp luật vận hành một cách đồng nhất.
Hơn 650 loại vật liệu tham chiếu đã được phát triển tại Geel, trong đó có cả “bột cá bơn mẫu”, chuẩn đo lường cho ngành thủy sản. Loại bột này được phân phối cho các phòng thí nghiệm trên khắp châu Âu. Một gói 17,5 gram có giá 81 euro, nhỏ bé nhưng mang theo sức nặng pháp lý và niềm tin thị trường.
Ba năm trước, chính từ những chuẩn mực khoa học này, một vụ gian lận mật ong quy mô lớn đã được phanh phui. Sau khi phân tích 320 mẫu thử, gần một nửa không đủ điều kiện lưu thông tại EU. Với mật ong nhập khẩu từ Trung Quốc và Thổ Nhĩ Kỳ, tỷ lệ vi phạm vượt quá 70%. Kết quả đó buộc EC phải siết chặt quy định. Từ tháng 6/2026, nguồn gốc mật hoa phải được ghi chú chi tiết – minh chứng rõ ràng về vai trò của khoa học trong việc định hình luật lệ.
Ít ai để ý rằng, bên cạnh những vấn đề thời sự lớn thường xuyên xuất hiện trên mặt báo, đời sống hàng ngày của người dân châu Âu được chi phối bởi hàng loạt quy định kỹ thuật. Từ thực phẩm, đồ gia dụng, phương tiện giao thông đến năng lượng, mọi thứ đều phải tuân theo các tiêu chuẩn được xây dựng trên cơ sở khoa học. Và nhiều trong số đó khởi nguồn từ những phòng thí nghiệm yên tĩnh tại Geel, chứ không phải từ các bàn họp ở Brussels.
Phòng thí nghiệm Geel cũng là nơi không tránh khỏi những tranh cãi chính trị. Năm 2021, JRC được giao nhiệm vụ trả lời câu hỏi gai góc: liệu năng lượng hạt nhân có thể được coi là bền vững hay không. Kết luận rằng năng lượng hạt nhân không tạo ra rủi ro không thể kiểm soát đối với con người và môi trường đã gây ra làn sóng phản ứng dữ dội khắp châu Âu, mở đường cho các khoản đầu tư lớn vào lĩnh vực này.
Các tổ chức bảo vệ môi trường và chính trị gia Đảng Xanh phản đối mạnh mẽ, cho rằng báo cáo chưa đánh giá đầy đủ các rủi ro dài hạn. Ngay trong nội bộ EC, cũng xuất hiện những ý kiến hoài nghi về mức độ độc lập của nghiên cứu, đặc biệt trong bối cảnh một số quốc gia thành viên, tiêu biểu là Pháp, thúc đẩy mạnh năng lượng hạt nhân. Sự việc này phơi bày một thực tế: các nhà khoa học ở Geel, dù là tinh hoa khoa học, vẫn là công chức EU, hoạt động trong khuôn khổ chính sách và ngân sách khoảng 600 triệu euro mỗi năm do EU phân bổ.
Dẫu vậy, mối liên hệ với năng lượng hạt nhân cũng chính là cội nguồn của JRC. Khi được thành lập năm 1957, Viện mang sứ mệnh nghiên cứu phóng xạ và an toàn hạt nhân – vào thời điểm công nghệ nguyên tử được xem là biểu tượng của tiến bộ và tương lai nhân loại.
Ngày nay, giữa rừng cây và đầm lầy Geel, các phòng thí nghiệm vẫn hoạt động lặng lẽ. Các mẫu vật tiếp tục được nghiền nhỏ, cân đo, niêm phong. Từ những thao tác thầm lặng ấy, khoa học dần chuyển hóa thành luật lệ, và trật tự của đời sống châu Âu được định hình một cách bền bỉ, âm thầm nhưng chắc chắn.
VietBF@sưu tập
