Loài này chủ yếu hoạt động vào ban đêm và rất khó quan sát trong tự nhiên do thói quen ẩn ḿnh và xuất hiện bất ngờ.
Việt Nam là nơi cư trú của một loài vật vô cùng kỳ lạ, vừa là thú nhưng lại có "cánh", có thể lượn như chim. Loài này chủ yếu hoạt động vào ban đêm và rất khó quan sát trong tự nhiên do thói quen ẩn ḿnh và xuất hiện bất ngờ. Đó chính là chồn bay Sunda, loài vật được xếp hạng là một trong những sinh vật kỳ dị bậc nhất trên thế giới.
Chồn bay Sunda (Galeopterus variegatus), hay c̣n gọi là chồn bay Malaya hoặc vượn cáo bay Colugo, thuộc họ Cynocephalidae và bộ Dermoptera. Loài này lần đầu được Audebert mô tả vào năm 1799. Phạm vi phân bố của chúng bao gồm 7 quốc gia: Ấn Độ, Indonesia, Thái Lan, Malaysia, Campuchia, Việt Nam và Singapore.
Gần đây, chồn bay Sunda đă được nhận diện là một trong hai loài chồn bay c̣n tồn tại, bên cạnh chồn bay Philippine (Cynocephalus volans), loài chỉ phân bố ở phía Nam Philippines. Sau khi phân tích ADN từ chồn bay Sunda ở các khu vực bán đảo Mă Lai, Borneo và Java, các nhà khoa học nhận thấy sự khác biệt di truyền đáng kể giữa các quần thể này, mở ra khả năng phân loại chúng thành các loài riêng biệt. Mỗi quần thể chồn bay trên các đảo này có những đặc điểm ngoại h́nh khác nhau, ví dụ như chồn bay ở Borneo có kích thước nhỏ hơn và lông có sự biến đổi màu sắc rơ rệt, từ đốm đến màu sắc tối đồng nhất.
Chồn bay Sunda hiện đang được xếp vào nhóm 1 trong Sách đỏ Việt Nam và được xem là loài quư hiếm. Mọi hành vi săn bắt hay mua bán loài này đều bị cấm theo quy định pháp luật.
Đây là họ duy nhất và giống duy nhất của loài này, phân bố tại các khu rừng mưa nhiệt đới của Việt Nam. Chồn bay Sunda xuất hiện ở nhiều tỉnh, bao gồm Lai Châu, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng B́nh, Thừa Thiên – Huế, Kon Tum, Gia Lai, Đắk Lắk, Đồng Nai, B́nh Phước và Tây Ninh.
Chồn bay Sunda sống phụ thuộc vào môi trường rừng để sinh tồn. Chúng có phần đầu và thân dài từ 34 đến 38 cm, đuôi dài từ 24 đến 25 cm và trọng lượng dao động từ 0,9 đến 1,3 kg. Chồn bay có đầu rộng, tai ngắn và tṛn hoặc tù. Mắt của chúng to và có màu nâu đỏ hoặc nâu lục nhạt.
Lông của chồn bay Sunda có màu xám tro ở lưng và mặt ngoài của màng da mang, với các đốm màu trắng phai. Mặt dưới của màng da và bụng có màu từ hung đỏ đến nhạt hơn và không có đốm. Màu sắc giữa các giới tính có sự khác biệt, với con cái có màu xám c̣n con đực có màu sáng hơn, thậm chí là nâu hoặc đỏ. Cấu trúc chi của chồn bay được thiết kế hoàn hảo để lướt trong không trung, với chi trước và chi sau có chiều dài tương đương, mỗi chi có 5 ngón tay, nối với nhau bằng màng da kéo dài đến gốc ngón chân. Đuôi của chúng ngắn, chỉ bằng khoảng một phần ba so với chiều dài cơ thể.
Chồn bay Sunda là "người anh em" gần nhất c̣n tồn tại của các loài linh trưởng. Chúng đă tách ra khỏi nhánh tiến hóa chung cách đây khoảng 86 triệu năm, trong kỷ Hậu Phấn trắng. Nghiên cứu về phát sinh học phân tử chỉ ra rằng nhóm linh trưởng, chuột chù cây (Colugos) và chồn bay có quan hệ họ hàng gần gũi, thuộc một nhóm tiến hóa độc lập, có nguồn gốc từ tổ tiên chung.
Mặc dù không thể bay như chim, chồn bay Sunda lại có khả năng lượn xuất sắc. Chúng có thể lướt liên tục khoảng 70 mét giữa các ngọn cây mà không giảm độ cao đáng kể.
Điều đặc biệt ở chồn bay Sunda là khả năng định vị tuyệt vời, giúp chúng dễ dàng di chuyển qua các cành cây trong bóng tối mà không gặp trở ngại. Chồn bay Sunda cũng có thể di chuyển một cách thoải mái qua các khu rừng dày đặc.
Tuy nhiên, chồn bay không thể lượn từ mặt đất lên mà chỉ có thể di chuyển từ các điểm cao xuống. Để leo lên cao, chúng phải sử dụng các bộ phận cơ thể để ḅ như các loài thú khác.
Màng lượn của chồn bay kéo dài từ xương vai đến bàn chân trước, từ ngón tay sau đến ngón chân và từ chân sau đến đuôi. Màng da nối giữa các ngón tay khiến chúng từng bị nhầm lẫn là có quan hệ gần với loài dơi.
Loài vật quư hiếm trong Sách đỏ
Chồn bay Sunda ưa thích sống đơn độc trong các cánh rừng nguyên sơ hoặc rừng tái sinh, nơi có sự hiện diện của nhiều cây cổ thụ, từ vùng núi cao đến đồng bằng.
Loài này sống trên cây, hoạt động chủ yếu vào ban đêm và ăn các loại thực vật mềm như lá non, chồi, hoa và quả. Chồn bay thường dành nhiều giờ trong ngày để ngủ, cuộn ḿnh trong khe cây hoặc treo ḿnh dưới cành cây.
Mùa sinh sản của chúng kéo dài từ tháng 6 đến tháng 9. Mặc dù là động vật có vú và mang thai theo hệ nhau thai, chồn bay lại chăm sóc con non theo cách giống như các loài thú có túi. Thời gian mang thai của chúng kéo dài 60 ngày và mỗi lần chỉ sinh 1 con.
Sau khi con non chào đời, mẹ chồn bảo vệ nó bằng cách giữ trong một màng da trên bụng, tương tự như loài thú có túi. Đây có thể coi là loài thú "có túi" duy nhất ở Việt Nam, với khả năng nuôi con trong chiếc túi đặc biệt này.
Chồn mẹ sử dụng đuôi và màng lượn để tạo thành túi, nơi giữ và bảo vệ con non. Con chồn mới sinh chỉ nặng khoảng 35 gram. Túi da mềm và ấm giúp con non sống trong đó cho đến khi có thể tự lập. Ngay khi con non chưa cai sữa, chồn mẹ đă mang thai lứa tiếp theo.
Chồn bay Sunda hiện được bảo vệ bởi pháp luật ở nhiều quốc gia. Việc săn bắt loài này, thậm chí bởi cư dân địa phương, là một mối đe dọa lớn đối với sự tồn tại của chúng. Sự phá hủy rừng và mất môi trường sống tự nhiên cũng là yếu tố làm giảm số lượng loài này. Hơn nữa, sự cạnh tranh từ loài sóc ba màu (Callosciurus notatus) cũng là một thách thức đối với sự sống của chồn bay Sunda.
Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN) đă nhận định rằng loài này dễ bị tổn thương, chủ yếu do tác động từ việc săn bắt và mất môi trường sống.
VietBF@ sưu tập
