Ông là Nhạc sư Vĩnh Bảo. Ông là ‘báu vật sống’ của nghệ thuật đờn ca tài tử. Mặc dù đă ở tuổi 102, ông vẫn minh mẫn, tài hoa nắn nót phím đờn, say sưa nói chuyện về đờn ca tài tử, vẫn dạy đờn online, offline cho mọi người yêu thích, truyền đi t́nh yêu âm nhạc và cung bậc âm thanh đẹp đẽ của tiếng Việt.
Nhạc với ông là đạo, là thiền, là cuộc sống. Nhạc sư Vĩnh Bảo là hiện tượng có một không hai, không chỉ của người Việt mà c̣n của cả nhân loại. Ông được xem là “báu vật sống” của nghệ thuật đờn ca tài tử.
Viết về nhạc sư Vĩnh Bảo thật quá khó, tài năng, nhân cách, trí tuệ và t́nh yêu của ông quá lớn. Vượt qua tuổi 100 vẫn minh mẫn, đam mê nắn nót những tiếng đờn sâu lắng mê đắm ḷng người, vẫn dung dị khoan thai ôn cố tri tân giảng giải cho hậu thế chuyện đời, chuyện nhạc theo phong thái thanh thoát mà sâu lắng của thiền…
Tôi vốn ngưỡng mộ ông qua ngón đàn và những clip video các buổi nói chuyện, những suy gẫm sâu sắc trên Facebook Vĩnh Bảo của ông từ lâu nhưng chưa dịp gặp.
Nhạc là thiền
Có dịp theo chân nhạc sĩ Vơ Trường Kỳ và nhóm bạn về Cao Lănh, Đồng Tháp, thăm bác Chín Vĩnh Bảo (nói theo cách xưng hô của nhạc sĩ Vơ Trường Kỳ và những người thân), một lần nữa tôi học ở ông những bài học bằng vàng.
Nhạc sư Vĩnh Bảo với học tṛ mới. (H́nh: Anh Kiệt/Người Việt)
Khi chúng tôi tới, bác Chín ngồi trên chiếc ghế salon dài, ôm cây đờn ḱm, bên cạnh một phụ nữ trẻ ngồi cạnh cây đờn tranh. Đúng là tri âm tri kỷ, không rào đón xă giao xởi lởi, anh Trường Kỳ nâng cây đờn tranh so dây nắn phím, lập tức tiếng đờn ḱm của bác Chín cũng ḥa nhịp theo điệu Nam Xuân.
Họ không chào nhau bằng lời nói mà bằng nhạc. Đó không phải sự t́nh cờ đột ngột mà đă thành thần thức, từ triết lư sống sâu xa. Bác Chín thường nói: “Âm nhạc gắn bó với cuộc sống sâu kín của tôi, v́ thế tôi ôm chầm lấy nó. Mỗi khi tôi đờn, tôi cảm thấy tôi sống trong trạng thái tĩnh lặng, nó rất gần với thiền. Mà khi gần với thiền, nó giúp tôi gạt bỏ đi cái phàm ngă để thắng được chính ḿnh, hầu bằng ḷng với cái tối thiểu mà cuộc sống đă mang tới cho ḿnh.”
Triết lư xem nhạc như đạo, yêu nhạc như thiền không chỉ là ư nghĩ mà đă thực chứng trong hơn 102 năm tuổi đời của bác trải qua bao thăng trầm vẫn dung dị thanh thản.
Dù là nhạc sư được quốc tế vinh danh, mấy mươi năm qua, bác sống trong căn pḥng nhỏ chừng hơn 10 mét vuông trong con hẻm sâu có đến “ba cái xẹt” trên đường Bùi Hữu Nghĩa, quận B́nh Thạnh, Sài G̣n. Tại căn pḥng chứa đầy nhạc cụ, băng đĩa nhạc, tài liệu và dàn máy tính tiếng đờn vẫn ngân nga trong suốt, bác vẫn say sưa làm việc, tiếp bè bạn, khách trong nước và quốc tế, dạy đờn trực tiếp lẫn trên mạng Internet.
102 tuổi vẫn c̣n dạy nhạc
Yêu nhạc, bác không ôm giữ t́nh yêu đó cho riêng ḿnh mà luôn sẵn ḷng chia sẻ, truyền lửa cho thế hệ trẻ. Trên 100 tuổi bác vẫn say sưa nói chuyện âm nhạc đờn minh họa với thanh niên, sinh viên, say sưa đến mức đă hết giờ nhưng khán giả c̣n muốn nghe bác sẵn ḷng nói tiếp.
B́a CD nhạc sư Vĩnh Bảo và Giáo Sư-Tiến Sĩ Trần Văn Khê do hăng đĩa OCORA của Pháp phát hành. (H́nh: Nguyễn Vĩnh Bảo cung cấp)
Trong buổi nói chuyện tại trường Đại Học Hoa Sen, Sài G̣n, kéo dài hàng tiếng đồng hồ nhưng người nghe trong đó có cả nghệ sĩ Hà Mỹ Xuân (người đóng vai Trưng Trắc sau khi Thanh Nga chết) từ nước ngoài về, vẫn muốn hỏi thêm, muốn nghe thêm, đích thân Hiệu Trưởng Bùi Trân Phượng làm MC phải nhắc đi nhắc lại hết giờ v́ lo sức khỏe của bác.
Không chỉ như vậy, bác c̣n dạy đờn miễn phí cho bất cứ ai yêu thích và biết một trong năm thứ tiếng để giao tiếp được là tiếng Việt, Pháp, Anh, Nhật và Cambodia. Chính điều kiện rộng răi như vậy nên học tṛ của bác có nhiều nơi trên thế giới và phát sinh chuyện tréo ngoe do lệch múi giờ là có học tṛ gọi qua messenger đ̣i “trả bài” lúc 3 giờ sáng. Bác không phiền mà sẵn sàng nghe, “chấm điểm.” Bác giải thích rằng: “Nó đờn được nó ham, nghe, chỉ dẫn cho nó vui, học tiếp. Già rồi tiếc ǵ giấc ngủ.”
Không phải là nghệ sĩ, danh cầm mà ngay những người chưa từng biết đờn, thật sự yêu thích, có ư chí học bác cũng nhận dạy. Cô bạn của tôi vốn là kỹ sư, phó tổng giám đốc một công ty đ́nh đám, hoàn toàn i tờ về âm nhạc nhưng mê ngón đờn của bác nên xin học đờn tranh. Bác cho kỳ hạn ba tháng thử sức, vượt qua ba bài tập Ngũ Điểm Bài Tạ, Lư Con Sáo và Dạ Cổ Hoài Lang, bác đă chấp nhận dạy.
Nhạc Việt hạp với khẩu vị ḿnh
Không yêu âm nhạc theo kiểu “t́nh yêu như trái phá, con tim mù ḷa” (“T́nh Sầu,” Trịnh Công Sơn), bác Chín yêu nhạc dân tộc, mà cụ thể là đờn ca tài tử với sự hiểu biết sâu sắc từ cái đẹp của nhạc khí cho đến ngôn ngữ Việt. Với hiểu biết và tài hoa của ḿnh, bác Chín đă cải tiến đờn tranh truyền thống 16 dây (c̣n gọi là đờn thập lục) thành đờn 17, 19, 21 dây hiện đang sử dụng phổ biến ngày nay.
Từ trái, Trần Văn Khê, Phạm Duy và Nguyễn Vĩnh Bảo ḥa tấu tại trường Đại Học Southern Illinois (Hoa Kỳ) vào Tháng Mười Một, 1971. (H́nh: Nguyễn Vĩnh Bảo cung cấp)
Do tính chất độc đáo của nhạc tài tử là mỗi bản nhạc, làn hơi khác nhau sẽ có dây đờn khác nhau. Đờn 16 dây mỗi lần đổi bài phải lên dây lại, đờn cải tiến của bác Chín đă khắc phục được điểm yếu này. Mỗi cây đờn của bác Chín là một tác phẩm theo kiểu đo ni đóng giày của tinh thần nghệ thuật Nam Bộ. Theo yêu cầu, sở thích của người đặt bác sẽ làm ra cây đờn tiếng to tiếng nhỏ tiếng trầm tiếng bổng khác nhau. Chính v́ vậy, năm 1963, ông bộ trưởng giáo dục Singapore đă ngưỡng mộ và xin đổi cây đờn tranh của bác Chín với cây đờn quư hiếm, huyền hoặc của ông ta bằng nghi thức rất trọng thị.
Bác Chín hiểu và yêu tiếng Việt như một nhà ngôn ngữ học. Nói chuyện với snh viên bác đă minh họa, đối chiếu về ngữ âm, ngữ nghĩa, thanh điệu của tiếng Việt so với tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Nhật để chứng minh rằng âm nhạc Việt và ngôn ngữ Việt là sự hài ḥa đẹp đẽ, độc đáo.
Chính v́ vậy, ngay trong cách kư âm dù có thể ghi nhận nhạc tài tử theo phương Tây là đô, rê, mi, fa, sol, la… thay thế cho ḥ, xự, xang, xê, cống, liu… nhưng khi xướng âm, cách kư âm phương Tây sẽ chói tai lạc điệu, gây khó chịu cho người nghe mà không diễn đạt được thang âm bài hát. Một lần, một nghiên cứu sinh ở Đài Loan làm luận văn đề tài nhạc tài tử kêu cứu với bác là vị giáo sư hướng dẫn luận văn người Đài bắt buộc cô phải kư âm theo kiểu Tây phương. Bác Chín đă đàn, xướng âm theo truyền thống và đối chiếu với xướng âm theo kiểu Tây phương gởi cho vị giáo sư nghe. Ông này đă nhận ra và chấp nhận ḥ xự xang.
Nói về giá trị nhạc truyền thống nói chung và nhạc tài tử nói riêng, bác Chín khẳng định: “Khi mà ḿnh c̣n yêu văn hóa, nghệ thuật, tiếng nói của ḿnh th́ ḿnh c̣n là người Việt Nam, ḿnh c̣n giữ nước được. Khi ḿnh yêu văn hóa, nghệ thuật của người hơn của ḿnh th́ tất nhiên là mất nước. Mong mỏi của tôi là giới trẻ đừng coi thường âm nhạc dân tộc của ḿnh, tuy là nó không giống với âm nhạc nào nhưng mà nó là món ăn tinh thần, nó hạp với khẩu vị của ḿnh.”
Nhạc sư Vĩnh Bảo độc tấu đàn tranh các bản Nam Xuân, Nam Ai, Đảo Ngũ Cung và Tứ Đại Oán trên b́a đĩa do UNESCO phát hành. (H́nh: Nguyễn Vĩnh Bảo cung cấp)
Đệ nhất danh cầm
Nguyễn Vĩnh Bảo sinh năm 1918 tại làng Mỹ Trà, quận Cao Lănh, tỉnh Sa Đéc (nay thuộc tỉnh Đồng Tháp), trong một gia đ́nh trung lưu nho học. Cụ thân sinh rất sành các cây tranh, ḱm, c̣ và gáo. Lên 5 tuổi ông đă chơi đờn đoản, đến 10 tuổi chơi được tất cả các loại nhạc cụ đờn ca tài tử và ḥa nhạc với các nhạc sĩ tài danh.
“Sống giữa đầu hai thế kỷ (20 và 21), ông kể nhiều mặt về cuộc sống, về kiến thức, về kinh nghiệm, về tư duy và quan điểm của chính bản thân ông. Chúng tôi lắng nghe, nghi ngờ, và kiểm chứng để mong nói lên một cách nghiêm túc về điều thật. Như các đồng nghiệp tôi ghi nhận, ông là một nhạc sĩ, nhưng vượt lên trên nghề nghiệp ấy, ông là chứng nhân lịch sử âm nhạc và thời sự hiếm có.
Xoay quanh trục âm nhạc, ông là nghệ sĩ kéo dài tuổi thọ nhất, nhưng ông tự xem là một con người b́nh thường hơn nhiều người, khiêm tốn để thấy, lắng nghe được nhiều nhất về những ǵ đă và đang diễn ra trong xă hội mà ông đang sống. Ông hiện thể là một ‘con người’ thật mà chúng tôi muốn nghe và hiểu, v́ chúng tôi muốn biết đúng về những ǵ gần trăm năm qua đă xảy ra cho ông và trước mắt ông.
Giữa hai giai đoạn lịch sử từ thời thuộc địa cho đến khi độc lập, nhạc sư Nguyễn Vĩnh Bảo là viên gạch nối thật dài, thật lấp lánh. Thế hệ chúng tôi cần học hỏi, và mong những bài học đó sẽ lưu lại cho nhiều thế hệ mai sau.”
Giáo Sư Nguyễn Thuyết Phong
Năm 1938, ông được hăng đĩa BEKA mời đàn thu đĩa cho cô Ba Thiệt, chị nghệ sĩ Năm Cần Thơ, hát vọng cổ nhịp 16.
Năm 1955 trường Quốc Gia Âm Nhạc Sài G̣n mới thành lập, ông làm giảng viên môn đàn tranh, sau đó làm trưởng ban cổ nhạc miền Nam.
Năm 1963, ông tham dự hội nghị âm nhạc 11 nước Đông Nam Á do Singapore đăng cai tổ chức.
Năm 1970, ông được đài truyền h́nh NHK của Nhật mời sang Tokyo thuyết tŕnh về nhạc cổ truyền Việt Nam với phần minh họa đàn tranh.
Đến giữa năm 1970, trường Đại Học Southern Illinois (Hoa Kỳ) mời ông sang giảng dạy nhạc cổ truyền Việt Nam.
Năm 1972, Giáo Sư Trần Văn Khê và nhạc sư Nguyễn Vĩnh Bảo đă thực hiện cho Ocora (Radio-France) một đĩa nhạc tài tử Nam Bộ. Đĩa này đă khiến cho UNESCO chú ư và cơ quan này đă mời hai người thực hiện thêm đĩa Collection UNESCO (Musical Sources, hăng Philips của Ḥa Lan sản xuất) với Trần Văn Khê (đàn tỳ bà), Nguyễn Vĩnh Bảo (đàn tranh) ḥa tấu các bản B́nh Bán, Kim Tiền, Tây Thi, Cổ Bản. Riêng nhạc sư Nguyễn Vĩnh Bảo c̣n độc tấu đàn tranh các bản Nam Xuân, Nam Ai, Đảo Ngũ Cung và Tứ Đại Oán. Ít tháng sau đó, UNESCO đă điều đ́nh với Giáo Sư Trần Văn Khê để xin mua đứt bản quyền đĩa này.
Năm 2002, hăng đĩa OCORA của Pháp đă phát hành CD nhạc sư Vĩnh Bảo bán khắp nơi trên thế giới.
Năm 2003, Trung Tâm Văn Hóa Thông Tin tỉnh Long An ấn hành quyển sách “Thử Tự Học Đàn Tranh” do nhạc sư Nguyễn Vĩnh Bảo biên soạn giúp cho những ai muốn tự học đàn tranh với một số bài căn bản. Đây là một công tŕnh nghiên cứu khoa học rất có giá trị sư phạm và nghệ thuật âm nhạc dân tộc.
Năm 2006, tại hội thảo “Dân Tộc Nhạc Học Thế Giới” lần thứ 51 ở Honolulu (Hawaii, Mỹ), Giáo Sư-Tiến Sĩ Nguyễn Thuyết Phong qua bài tham luận “Considering the Fate of Tài tử Music: Nguyễn Vĩnh Bảo, the Last Guardian of the Tradition” (Nỗi quan tâm đến vận mạng của đờn ca tài tử: Nguyễn Vĩnh Bảo, người bảo vệ sau cùng của truyền thống) đă đề nghị và được hội thảo tôn vinh nhạc sư Vĩnh Bảo là một trong sáu nhạc sư của thế giới có công đóng góp cho nhạc dân tộc và nổi tiếng nhất trong nước.
Năm 2008, tổng thống Pháp tặng ông huy chương văn học nghệ thuật (médaille des Arts et des Lettres) bậc “officier.” Ở Việt Nam chỉ có hai người được huy chương bậc này là Giáo Sư-Tiến Sĩ Trần Văn Khê và nhạc sư Vĩnh Bảo.
Ông được vinh danh giải thưởng Đào Tấn và giải thưởng Phan Châu Trinh.
