Theo như t́nh cảnh hiện nay của một số lao động bất hợp pháp Việt Nam tại Nhật Bản, sau khi có những người lẩn trốn cảnh sát nước này khi đi trên phố, không được phép ngă bệnh, làm những việc người Nhật "không thèm làm".
Anh H, chị Bích Ngọc, anh Nhật Nam (từ trái sang phải) từng là thực tập sinh tại Nhật Bản
Ông Lê Hùng, người có 17 năm trong lĩnh vực xuất khẩu lao động tại Nhật Bản nói với BBC News Tiếng Việt, "Đúng hơn nên gọi là chế độ thực tập sinh v́ chỉ c̣n nước Nhật duy tŕ. Đưa người nước ngoài sang trên danh nghĩa là học nghề, học kỹ thuật nhưng trên thực tế là lao động".
Hiện người Việt Nam đang là cộng đồng lớn thứ hai tại Nhật Bản, với gần 500 ngàn người.
Dù không thể đại diện cho hơn 200 ngàn thực tập sinh Việt Nam ở Nhật Bản, ba câu chuyện sau đây tiếp tục cho thấy những góc tối của chương tŕnh này.
Thế nhưng cũng có trường hợp thành công vươn lên nhờ nghị lực.
'Không được ngă bệnh'
Anh H, 38 tuổi quê ở Hà Tĩnh đến Nhật Bản dạng thực tập sinh vào cuối năm 2019. Anh gom góp vay tiền khoảng 120 triệu đồng để lo cho chuyến đi, thông qua sự giới thiệu từ trung tâm Nhật ngữ Tri Thức ở tỉnh Đồng Nai.
"Trong hợp đồng lao động ghi là tôi sẽ vận hành máy công tŕnh nhưng sang Nhật th́ tôi bị bắt đẩy xe rùa. Được ba tháng th́ họ bắt tôi đi hàn x́. Đa phần theo tôi là lỗi môi giới hợp đồng, nói một đường làm một nẻo, họ lấy tiền rồi nên tôi có khiếu nại th́ cũng vậy thôi."
"V́ tôi không biết tiếng Nhật nên gặp xích mích, gây chuyện, đánh nhau với người Nhật làm chung, rồi phải lên đồn cảnh sát. Người Nhật cũng có ác cảm khi tôi đ̣i tăng lương. Một tháng tôi nhận được hơn 107.000 yên. Tôi làm được ba tháng rồi trốn ra ngoài cho đến nay", anh H kể lại.
Quá hạn visa 2 năm, anh H đang sống cùng với các lao động Việt Nam bất hợp pháp khác tại thành phố Himeji, tỉnh Hyogo.
Anh H khi làm việc tại công tŕnh xây dựng ở Nhật Bản
Cho tôi xem video ăn ḿ gói trong khi tuyết rơi tại một công tŕnh xây dựng, anh H cho biết cuộc sống của người lao động bất hợp pháp rất vất vả và chỉ làm những việc người Nhật "không thèm làm".
Một ngày lao động của anh H bắt đầu từ 5:30 sáng đến gần 21:00.
"Rất nhiều người bị chèn ép, phải qua 'số cái' [người môi giới]. Môi giới là người Nhật và có cả người Việt. Ví dụ người môi giới nhận 13-14.000 Yên Nhật từ công ty, th́ trả cho chúng tôi khoảng 10.000 thôi. Lao động bất hợp pháp th́ chỉ đi làm nghề giàn giáo, dỡ phá nhà, công tŕnh xây dựng, làm rác, những nghề vất vả nhất mà người Nhật không thèm làm..."
Cố gắng t́m cách ở lại Nhật từ khi visa hết hạn vào năm 2020 cho đến nay, anh H xoay sở làm đủ nghề từ bốc rác, dỡ phá công tŕnh, nặng lượng mặt trời.
"Tôi làm nhiều việc lắm, thu nhập th́ đỡ hơn công ty trước. Một tháng kiếm tầm khoảng hơn 170.000 yên, tôi gửi về nhà khoảng 100.000 yên để nuôi con. Cảnh sát Nhật bắt suốt nên đi ngoài đường phải để ư chứ, phải tránh v́ họ bắt nhiều. Tôi lên đồn cảnh sát gần 10 lần, lúc c̣n dịch Covid th́ không máy bay về nên được cấp tem ba tháng và cứ ở như vậy."
Các lao động bất hợp pháp do không thể mua bảo hiểm nên ngă bệnh đối với họ là điều không được phép xảy ra. Đă có trường hợp thực tập sinh Việt Nam tử vong v́ không thể đến bệnh viện.
"Ở đây không được ngă bệnh. Thuốc men th́ gửi từ Việt Nam sang hay tôi mua thuốc để đó chứ không thể nào có bảo hiểm. Tôi ở lại bất hợp pháp th́ phải chịu thôi... Khi nào cảnh sát bắt th́ thôi. Về Việt Nam, tôi sợ không có việc ǵ làm để nuôi con", anh H cho biết.
'Tôi đă bị nói dối'
Anh Nhật Nam làm việc tại một công tŕnh xây dựng ở Nhật Bản
Anh Nhật Nam, 27 tuổi đă về Nghệ An sau khi thực tập tại Nhật Bản ba năm, bị kẹt dịch Covid thêm 1,5 năm. Anh Nam cho rằng ḿnh đă bị lừa bởi cả phía công ty tư vấn Việt Nam và công ty ở Nhật Bản.
"Khi từ Việt Nam đi th́ hợp đồng họ ghi là mộc xây dựng, nhưng sang thực tế là ngành xây dựng: lái máy móc, sang lấp mặt bằng, khác hoàn toàn khi so với ở công ty Việt Nam nói. Phía Việt Nam đă không tư vấn đầy đủ, lừa tôi. Ngành xây dựng ở Nhật rất vất vả, thế mà công ty tư vấn không nói rơ mà chỉ nói tôi là lái máy thôi. Nhưng thực tế khi tôi sang Nhật th́ phải lao động tay chân nữa."
Tôi hỏi anh Nhật Nam cụ thể phía công ty Việt Nam nói ǵ th́ được anh giải thích như sau:
"Cụ thể, ở Việt Nam nói là qua Nhật dựng khung nhà gỗ. Nhưng khi sang Nhật, tôi học đúng một tháng th́ nghiệp đoàn Nhật cũng nói là lắp nhà gỗ. Thế nhưng lúc tôi về công ty th́ chỉ có máy móc xây dựng như xe chở đất bốn tấn, đồ cuốc xẻng... Công ty phía Việt Nam, nghiệp đoàn bên Nhật đă nói dối với tôi!"
Anh Nam cho biết công ty tư vấn là In Time ở quận Tân B́nh, TP HCM, và chi phí tốn hết 4.900 USD vào năm 2018. Nhưng đó chỉ là chi phí đi, thêm tiền học 15 triệu, tiền ở là 6 triệu, do đó tổng số tiền anh bỏ ra là xấp xỉ 5.500 USD thông qua vay ngân hàng.
Anh Nhật Nam và đồng nghiệp lúc c̣n ở Nhật Bản
"Sang Nhật, tôi lại kư hợp đồng khác, không có overtime [làm thêm giờ] như phía công ty Việt Nam nói trước đó. Ban đầu tôi sang làm việc tám tiếng nhưng chỉ được tính tiền bảy tiếng. Sau đó khi tôi kiện lên nghiệp đoàn ở Nhật th́ mới được tính tám tiếng."
"Môi trường làm việc th́ do không biết tiếng Nhật nên tôi bị người Nhật bắt nạt. Tôi có đề nghị công ty hỗ trợ cho tôi học Tiếng Nhật nhưng giám đốc công ty không hỗ trợ nên tôi đă tự học. Khi tôi biết Tiếng Nhật th́ họ giao ǵ tôi làm đó, không làm nhiều quá nữa."
Anh Nhật Nam cho biết trong suốt bốn năm ở Nhật, bản thân đă phải cố gắng làm sai công việc so với hợp đồng đă kư kết để trả tiền vay ngân hàng.
"Khi về Việt Nam th́ tôi dư khoảng 400 triệu trong ṿng 4,5 năm. Nếu vậy th́ tôi ở Việt Nam vẫn hơn. Những ngày ốm đau bị trừ lương, tôi không được hưởng chế độ ngày nghỉ như hợp đồng."
Hiện anh Nhật Nam đang học thêm và sẽ quay lại Nhật khoảng tháng Tám tới đây với dạng kỹ sư và visa kinh doanh.
'Tư tưởng phải thay đổi'
Theo chị Ngọc, khi "đă quyết định đi ra nước ngoài th́ tư tưởng cũng phải thay đổi, ḥa nhập chứ không ḥa tan"
Câu chuyện của chị Giáp Thị Bích Ngọc, đang việc cho Hiệp hội hỗ trợ Việt Nhật Osaka khác với anh H hay anh Nhật Nam.
"Tôi bắt đầu đi thực tập bên Nhật vào tháng 10/2016, 90 triệu tiền học Tiếng Nhật và cả tiền đi, được đào tạo tiếng Nhật trước khi đi qua công ty Esuhai. Cách đây 5 năm, tôi là thực tập sinh, tôi về Việt Nam rồi sang Nhật trở lại để đi học và giờ đi làm."
Chị Bích Ngọc kể lại câu chuyện bị một người Nhật tại công ty Joiasufuzu đánh chỉ v́ trượt đổ một bịch nước súp nặng 20 kg.
"Khi mới qua, do đời đầu của thực tập sinh Việt Nam có mối quan hệ không tốt với người Nhật nên họ có ấn tượng không tốt với chúng tôi. Thời điểm đó tôi nhỏ người khó làm việc nặng như khinh vác nước súp. Người Nhật khi đó ăn hiếp tôi, bắt tôi làm công việc nặng hơn, rồi hay dè bỉu, nói không làm được việc th́ về nước đi, mắc ǵ qua đây, đánh đồng người Việt Nam thế này thế kia."
"Hợp đồng của tôi là làm trong băng chuyền sản xuất, thế nhưng sang thứ hai th́ làm bếp, môi trường th́ chỉ có đàn ông, v́ nóng bức. Lúc đó tôi tự nguyện xung phong làm. Có một lần tôi bị kêu rinh một bịch nước sốt 20 kg, do nặng và trơn nên tôi bị trượt tay, và bị bể nước súp."
"Thế là cô người Nhật đó đè đầu tôi xuống sàn, nói không làm được th́ về nước đi. Đây cũng là dạng bạo lực trong công việc. Tôi cũng có thời gian buồn và tủi thân lắm. Lúc đầu bị đánh tôi giận lắm, mấy chị Việt Nam cũng bênh tôi, thế là cô người Nhật đó ngày càng ghét tôi hơn."
Theo chị Bích Ngọc, thực tập sinh Việt Nam cũng có vấn đề của ḿnh
Chị Ngọc cho rằng khi "đă quyết định đi ra nước ngoài th́ tư tưởng cũng phải thay đổi" nên đă quyết tâm học Tiếng Nhật.
"Năm thứ nhất làm ở dưới băng chuyền, tôi phụ trách để gia vị vào hộp ḿ như trứng và rau, năm thứ hai th́ tôi làm ở pḥng bếp ở pḥng chiên rán, phụ công việc văn pḥng, đi với giám đốc tuyển du học sinh...Thời gian đầu tôi chịu áp lực, sau đó tôi hiểu là do không có nhiều thực tập sinh Việt Nam chịu khó học tiếng Nhật. Sau đó th́ tôi cố gắng học tiếng Nhật, sau sáu tháng th́ thi đậu N3, mối quan hệ giữa tôi và người Nhật từ đó tốt hơn."
"Tôi học Phật pháp lâu, và tôi thấy thương cô người Nhật đó, người đă đánh ḿnh. Đúng là cô đó sợ người Việt, sợ bị mất nước, mất việc, nên cảm thấy tức giận, nên đă không kiềm chế. Khi nói chuyện tôi mới biết là cô đó nói do người Việt Nam ghét cô ấy nên cô ấy ghét lại mà thôi."
Chị Ngọc nói một số thực tập sinh Việt Nam cũng có vấn đề của ḿnh, "như không chịu khó học Tiếng Nhật, cứng đầu, khi giao công việc chỉ muốn làm suốt vậy, khi bị điều đi đâu th́ tỏ vẻ khó chịu. Người Việt Nam có thói quen thích làm cùng nhau, nếu chuyển qua người khác th́ lại có cảm giác khó chịu. Người Việt cũng nói chuyện nhiều trong giờ làm."
"Môi trường bây giờ cũng khác hơn, cũng có hỗ trợ để bảo vệ quyền lợi cho thực tập sinh Việt Nam rồi. Hiện giờ công ty của tôi rất ổn, không có bạo lực ǵ hết", chị Ngọc cho biết.
