“Đừng nóng ruột, Liên Xô hơn 70 năm mới sụp”
Mỗi lần có tin Nga bị cấm vận mới, đồng rúp lao dốc, hay Ukraina đánh cháy thêm một tàu chở dầu ở Biển Đen, lập tức lại xuất hiện giọng điệu quen thuộc: “Putin đang đến ngày tàn, Nga sắp sụp đổ.”
Nhưng cũng có người nhắc nhẹ: Liên Xô – một đế chế khổng lồ, kho vũ khí hạt nhân số 1 thế giới – phải mất hơn 70 năm, qua một cuộc Chiến tranh Lạnh dài dằng dặc, mới rã ra từng mảnh vì cấm vận, vì chạy đua vũ trang, vì kiệt quệ từ bên trong. Nga hôm nay, dẫu sa lầy ở Ukraina, vẫn chưa đi đến đoạn cuối con đường đó.
Câu hỏi không còn là “Nga có khó khăn hay không” – mà là: khó khăn ấy dẫn đến sụp đổ, hay chỉ làm nước Nga chai lì thêm trong nghèo khổ?
Thời cơ bị bỏ lỡ: Thỏa thuận Trump – cơ hội mà Putin gạt đi
Theo lập luận của nhiều cây bút thân phương Tây, lỗi đầu tiên của Putin là đã không chấp nhận đề nghị “hòa bình” do Donald Trump làm trung gian. Gói thỏa thuận được mô tả như sau: nếu Nga chịu dừng chiến dịch, neo lại ở mức kiểm soát lãnh thổ “tối thiểu” đã đạt được, chấp nhận một số nguyên tắc an ninh, thì sẽ tránh được vòng cấm vận khắc nghiệt hơn trong tương lai.
Nhưng Putin muốn nhiều hơn. Ông tin châu Âu nhu nhược, chia rẽ, NATO lục đục, Mỹ mệt mỏi. Ông tin rằng cứ kéo dài chiến tranh, ép Kiev kiệt quệ, Nga sẽ chiếm thêm lãnh thổ, buộc Ukraina phải chấp nhận “thực tế mới”. Niềm tin ấy được ông gói trong những mỹ từ “chiến thắng tất yếu”, “Nga sẽ không bị khuất phục”, còn phương Tây thì bị gán là “hiếu chiến nhưng hèn nhát”.
Vấn đề là, bốn năm trôi qua, Nga vẫn giậm chân trong bùn lầy Donbas, còn phía sau lưng, nền kinh tế đang rệu rã từng mảng.
Kinh tế Nga: tăng trưởng bằng máu và dầu mỏ
Sau hai năm “tăng trưởng” nhờ bơm tiền vào quốc phòng, bức tranh kinh tế Nga bắt đầu lộ ra những vết nứt rõ rệt:
– Thu từ dầu khí – chiếm tới khoảng một nửa ngân sách nhà nước – được ước tính giảm hơn 1/4 so với cùng kỳ.
– Lạm phát leo lên khoảng 8%, lãi suất vượt 16%, nghĩa là kinh doanh trong nước bị bóp nghẹt.
– Thâm hụt ngân sách ngày càng lớn, hơn nửa phần quỹ đầu tư quốc gia dạng thanh khoản đã bị đem ra đốt từ năm 2022.
– Doanh nghiệp nhà nước ngập trong nợ, đầu tư nước ngoài thì tháo chạy, hàng nhập khẩu chiến lược đội giá hơn gấp đôi, thuế tiêu dùng tăng vọt để nuôi cỗ máy chiến tranh.
Đến cả thứ “giải sầu quốc dân” là vodka cũng tăng giá. Với dân Nga bình thường, tín hiệu rõ ràng nhất của chiến tranh không phải trên bản đồ, mà là trong hóa đơn, trong chợ, trong chai rượu rẻ tiền cuối ngày.
Trong khi đó, Ukraina đã tìm đúng “yết hầu” của Nga: lưới lọc dầu, đường ống, kho cảng và đội tàu chở dầu “ngoài sổ sách”. Hết tàu này đến tàu khác bốc cháy ở Biển Đen, kho xăng dầu trong nội địa Nga bị UAV tấn công, gây thiếu hụt, hoảng loạn cục bộ. Hai gã khổng lồ Rosneft và Lukoil cũng lao đao khi khách hàng châu Á, kể cả Trung Quốc, dè chừng rủi ro bị dính trừng phạt thứ cấp từ Mỹ.
Thua trên chiến lược, mất dần trên địa – chính trị
Cuộc phiêu lưu Ukraina không chỉ là vết thương kinh tế, nó còn bào mòn vị thế địa – chính trị mà Điện Kremlin tự hào:
– Ở Trung Đông, Nga bận tay ở Donbas nên chỉ đứng nhìn Syria dịch chuyển, Iran bị Mỹ và Israel tấn công.
– Venezuela xoay sang cầu cứu nơi khác.
– Quan hệ với Trung Quốc thì đảo chiều: từ “đối tác chiến lược” thành “đàn em lệ thuộc”, bán rẻ tài nguyên để đổi lấy công nghệ và thị trường.
– Ở Ấn Độ, Putin bị đối xử như một đối tác yếu thế, trong bối cảnh New Delhi thu hẹp mua dầu Nga trước áp lực Mỹ.
Câu chuyện “Nga đang thắng thế” vì chiếm thêm vài chục kilômét vuông ở tiền tuyến nghe rất hùng hồn trên TV Nga, nhưng khó che được thực tế: sau một cuộc xâm lược tổng lực, với ưu thế áp đảo về nhân lực, khí tài, Nga vẫn không khuất phục nổi Ukraina – trong khi tổn thất nhân mạng bị đồn đoán lên đến trăm nghìn, thậm chí cả triệu người chết, bị thương, mất sức chiến đấu.
“Tiền máu” và một xã hội bị xé thành hai nửa
Để duy trì chiến tranh, Điện Kremlin dùng tới chiêu bài cổ điển: chi trả “tiền máu” cho những thanh niên đến từ vùng sâu, vùng nghèo. Chỉ cần ký hợp đồng, ra tiền tuyến vài tuần – tuổi thọ trung bình được đồn chỉ 12 ngày – gia đình ở nhà sẽ nhận được khoản tiền bồi hoàn hậu hĩnh.
Nhà báo độc lập Alexey Kovalev gọi đó là sự “di chuyển xã hội bằng tàn sát”: chiến tranh trở thành chiếc thang cho một bộ phận nghèo khổ – đổi mạng sống lấy căn hộ, chiếc xe, hay số tiền mà cả đời làm ruộng không kiếm nổi. Nhưng khi chiến sự kết thúc, hàng trăm nghìn thương binh, góa phụ, trẻ mồ côi sẽ trở về đối mặt một xã hội đã kiệt quệ – đó là mầm mống cho một cuộc khủng hoảng xã hội khổng lồ.
Một nghiên cứu của các chuyên gia LSE cho rằng chiến tranh chỉ giúp khoảng 20% người Nga tăng thu nhập; còn lại, thu nhập thực tế của đa số giảm từ 16% đến 42%. Bề mặt là biểu ngữ “Yêu nước – Chiến thắng”, nhưng dưới đáy là một xã hội bị cắt đôi: một bên hưởng lợi từ kinh tế chiến tranh, một bên lặng lẽ nghèo đi, chịu đựng và im lặng vì bị đàn áp.
Phương Tây muốn gì: đẩy nhanh “chiến tranh lạnh phiên bản 2.0”
Với những người tin rằng “Nga đang thua chắc”, kịch bản khá rõ: cứ siết trừng phạt, dùng tài sản Nga bị phong tỏa làm quỹ cho Ukraina vay và tái thiết, cắt tối đa nguồn thu năng lượng của Moscow, tăng cung vũ khí cho Kiev, mạnh tay đáp trả các vụ phá hoại, tấn công mạng – và quan trọng nhất, giữ vững sự đoàn kết trong EU và NATO.
Họ tin rằng Nga không thể chịu nổi một cuộc chiến vừa nóng ở Ukraina, vừa lạnh với cả phương Tây, vừa bị chính xã hội bên trong “ăn mòn” bởi bất bình và mệt mỏi. Liên Xô đã sụp không phải vì một trận chiến, mà vì không chịu nổi gánh nặng kéo dài nhiều thập kỷ. Với Putin, nhiều người cho rằng ông sẽ đi nhanh hơn, khi vừa là nhà độc tài thời chiến, vừa là “tử tội chính trị” nếu thất trận.
Nhưng có thật Nga đang bên bờ sụp đổ?
Phần kia của bức tranh, đặc biệt dễ thấy trong các bình luận mạng xã hội, lại rất khác:
– Có người chỉ thẳng: “4 năm gần 20.000 lệnh cấm vận mà Nga có sụp gì đâu, tăng trưởng vẫn dương, EU mới là kẻ ngáp ngáp.”
– Có người nhắc: “Nga đầy dầu mỏ, lương thực dư để xuất khẩu, vũ khí tự sản xuất, có gì mà sợ.”
– Lại có ý kiến cho rằng, so sánh với Liên Xô là khập khiễng: thời thế khác, cấu trúc kinh tế khác, dân Nga đã quen nghèo, quen chịu đựng, và quan trọng hơn, vẫn đa số ủng hộ Putin vì được “dopamine chiến thắng” qua những bản tin đánh chiếm từng thị trấn Ukraina.
Một bình luận chua chát: “Putin vẫn được đa số dân Nga ủng hộ. Họ sống khó từ lâu rồi. Thắng vài trận là đủ để họ tin mình vĩ đại.” Người khác mỉa: “Nhiều phân tích nghe như bài do Zelensky thuê viết.”
Có người thực dụng hơn: “Ukraine khó mà thắng nếu không có NATO nhảy vào trực tiếp.” Cũng có người nhìn về phía Mỹ: “Mỹ cũng đang rạn nứt, đừng mơ chỉ Nga sụp.”
Trong làn sóng ý kiến đó, có điểm chung: hoài nghi mọi số liệu “Nga sắp sụp” do phương Tây đưa ra, và tin rằng nếu chỉ dựa vào cấm vận, chưa chắc đã đủ để quật ngã một nước Nga nhiều tài nguyên, dân quen chịu đựng, và một bộ máy tuyên truyền luôn biết cách bơm cảm giác “đang chiến thắng”.
Nga đang thắng hay đang thua: câu trả lời chưa thuộc về hôm nay
Thực tế trên chiến trường lẫn trong kinh tế cho thấy hai điều tưởng như mâu thuẫn nhưng lại cùng đúng:
– Nga đang trả giá rất đắt, cả về sinh mạng, tiền bạc, vị thế quốc tế. Những vết nứt bên trong là có thật.
– Nhưng nói “Nga sắp sụp” thì còn quá sớm – lịch sử Liên Xô cho thấy một đế chế có thể lê bước rất lâu trong kiệt quệ trước khi gục hẳn.
Putin không phải bất tử, chế độ của ông cũng vậy. Nhưng cho đến khi nào dân Nga thôi chấp nhận đổi máu lấy ảo tưởng vĩ cuồng, cho đến khi nào giới tinh hoa trong nước cảm thấy cuộc chiến này đe dọa chính họ nhiều hơn là củng cố quyền lực của họ, thì mọi dự đoán “sụp đổ tức thì” vẫn chỉ là mong ước của phương Tây – hoặc nỗi ác mộng của những người đặt cược vào nước Nga.
Còn với phần đông chúng ta – những kẻ đứng ngoài nhìn thế giới va chạm – điều cần tỉnh táo nhớ là: bất cứ khi nào nghe ai đó khẳng định “Nga chắc chắn sụp” hay “Nga chắc chắn thắng”, hãy tự hỏi: họ đang nói về thực tế, hay chỉ đang kể lại giấc mơ (hoặc cơn ác mộng) của chính mình?
