Liệu có rủi ro hạt nhân sau khi Mỹ không kích vào Iran?

[Romano]

Việc Mỹ "xóa sổ" 3 cơ sở hạt nhân của Iran làm dấy lên mối lo ngại liệu các cuộc tấn công này có gây ô nhiễm hạt nhân trong khu vực hay không.
Cuộc không kích của Mỹ vào ba cơ sở hạt nhân của Iran - Fordow, Natanz và Isfahan - khiến một câu hỏi nghiêm trọng được đặt ra, liệu những đòn đánh này có thể gây ra thảm họa ô nhiễm phóng xạ như “một Chernobyl thu nhỏ” tại Trung Đông?

Theo các chuyên gia năng lượng hạt nhân và xác nhận từ Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA), nguy cơ đó hiện nay ở mức rất thấp. Các dữ liệu sơ bộ cho thấy không có dấu hiệu rò rỉ phóng xạ sau đợt không kích – điều được xem là kết quả của cả đặc tính kỹ thuật của các cơ sở bị tấn công lẫn cách thức tiến hành không kích của Mỹ.

Rủi ro thảm họa phóng xạ đã không xảy ra

Theo tuyên bố của IAEA ngày 22/6, cơ quan này không ghi nhận bất kỳ sự gia tăng mức độ bức xạ nào bên ngoài ba cơ sở hạt nhân bị tấn công ở Iran. Thông tin này mang ý nghĩa quan trọng về cả mặt môi trường lẫn chính trị.

“Nếu các cơ sở này bị đánh trúng vào khu vực chứa vật liệu hạt nhân đang hoạt động hoặc lưu trữ, nguy cơ rò rỉ phóng xạ ra không khí hoặc đất là có thật. Nhưng điều đó đã không xảy ra,” một nhà phân tích tại Viện Năng lượng Quốc tế nhận định.

Ngoài ra, theo các chuyên gia quốc tế, phần lớn uranium mà Iran đang làm giàu hiện nay không phải là uranium ở cấp độ vũ khí, tức chưa đạt đến mức độ nguy hiểm cao nếu bị phát tán.

Các chuyên gia cũng chỉ ra 3 lý do chính khiến các đòn không kích lần này không gây ra thảm họa phóng xạ. Trước nhất, các cơ sở như Fordow và Natanz đều được xây dựng với các lớp bảo vệ an toàn, thường nằm sâu dưới lòng đất, đủ để hạn chế phát tán vật liệu phóng xạ ra môi trường bên ngoài.

Thứ hai, vật liệu chưa phải mức nguy hiểm cấp cao; Uranium trong các cơ sở bị tấn công chủ yếu được làm giàu ở mức thấp (3,67% đến dưới 60%), chưa đạt ngưỡng cần thiết để tạo vũ khí hạt nhân và cũng không có đặc tính phát xạ mạnh như plutonium hay nhiên liệu đã qua sử dụng.

Lý do cuối cùng, đây là cuộc tấn công có chủ đích. Giới phân tích tin rằng Mỹ đã cố tình tránh đánh trúng các kho chứa nhiên liệu hoặc các điểm có thể gây nổ thứ cấp nguy hiểm. Thay vào đó, mục tiêu chính là cơ sở hạ tầng, dây chuyền công nghiệp, thiết bị ly tâm – những yếu tố có thể phá hoại năng lực sản xuất nhưng hạn chế rủi ro môi trường.

Mối nguy tiềm ẩn

Mối quan ngại lớn nhất trong căng thẳng leo thang giữa Israel và Iran hiện nay là khả năng xảy ra cuộc tấn công nhằm vào lò phản ứng hạt nhân Bushehr của Iran – cơ sở nằm ven bờ biển Vịnh, có vai trò cung cấp điện dân sự nhưng tiềm ẩn nguy cơ phát tán phóng xạ nếu bị đánh trúng.

Ngày 19/6, lo ngại về thảm họa lan rộng khắp vùng Vịnh dâng cao sau khi quân đội Israel tuyên bố đã tấn công một mục tiêu ở khu vực Bushehr. Tuy nhiên, chỉ vài giờ sau đó, Israel đính chính rằng tuyên bố trên là "sai lầm".

Tel Aviv cho biết họ không có ý định gây ra bất kỳ thảm họa hạt nhân nào. Dù vậy, giới chuyên gia cảnh báo hậu quả của một cuộc tấn công như vậy sẽ vượt xa các cuộc không kích thông thường.

Giáo sư danh dự Richard Wakeford – chuyên gia dịch tễ học tại Đại học Manchester – nhận định: “Việc tấn công vào các cơ sở làm giàu uranium chủ yếu gây ra vấn đề ô nhiễm hóa học ở khu vực xung quanh. Nhưng nếu đánh trúng lò phản ứng điện hạt nhân lớn, hậu quả sẽ hoàn toàn khác: đó có thể là một thảm họa phóng xạ thực sự.”

Ông giải thích rằng các nguyên tố phóng xạ có thể bị giải phóng vào khí quyển thông qua các luồng hơi dễ bay hơi, hoặc rò rỉ xuống biển – gây tác động dài hạn tới sức khỏe con người và môi trường khu vực.

James Acton – Giám đốc Chương trình chính sách hạt nhân thuộc Quỹ Carnegie vì Hòa bình Quốc tế – cũng cảnh báo rằng đòn đánh vào Bushehr sẽ là "bước đi cực kỳ nguy hiểm", đủ sức gây ra thảm họa phóng xạ nghiêm trọng không chỉ cho Iran mà còn cho toàn vùng Vịnh.

Các quốc gia vùng Vịnh bị đe dọa nghiêm trọng

Đối với các quốc gia ven vùng Vịnh, mối đe dọa từ cuộc tấn công vào lò phản ứng hạt nhân Bushehr không chỉ nằm ở nguy cơ phóng xạ lan rộng, mà còn ở một hiểm họa sâu xa hơn – đe dọa trực tiếp tới an ninh nguồn nước và sinh kế của hàng triệu người dân.

Các quốc gia trong Hội đồng Hợp tác vùng Vịnh (GCC) đang đặt hệ thống giám sát môi trường trong tình trạng báo động cao, nhằm phát hiện sớm bất kỳ dấu hiệu nào của ô nhiễm phóng xạ. Một nguồn tin am hiểu cho biết, cho đến nay chưa có chỉ dấu rõ ràng về nhiễm xạ trong khu vực, nhưng GCC đã chuẩn bị sẵn các kế hoạch ứng phó khẩn cấp nhằm bảo vệ an ninh nguồn nước và lương thực, trong kịch bản xấu nhất.

Lý do khiến các quốc gia này đặc biệt cảnh giác là phần lớn nước ngọt sử dụng trong sinh hoạt đến từ các nhà máy khử muối ven biển. Tại Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE), hơn 80% lượng nước uống hiện nay phụ thuộc vào nước khử muối. Bahrain đã hoàn toàn chuyển sang sử dụng nguồn nước này từ năm 2016, trong khi Qatar cũng phụ thuộc 100% vào nước khử muối.

Ngay cả Ả Rập Xê-út – quốc gia lớn nhất khu vực với trữ lượng nước ngầm tự nhiên dồi dào – cũng có tới 50% lượng nước uống năm 2023 đến từ nước khử muối, theo số liệu của Tổng cục Thống kê nước này.

Mối nguy lớn hơn nằm ở sự phân bố địa lý. Trong khi một số quốc gia như Ả Rập Xê Út, Oman và UAE có thể tiếp cận thêm các vùng biển khác, thì Qatar, Bahrain và Kuwait lại chỉ có duy nhất bờ biển giáp Vịnh, khiến họ dễ tổn thương hơn nếu vùng nước này bị nhiễm xạ hoặc hóa chất.

Giáo sư Nidal Hilal – Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu nước tại Đại học New York Abu Dhabi – cảnh báo: “Nếu một thảm họa tự nhiên, một vụ tràn dầu hay cuộc tấn công có chủ đích khiến các nhà máy khử muối bị ngừng hoạt động, hàng trăm nghìn người có thể mất quyền tiếp cận nước ngọt gần như ngay lập tức".

Theo ông, các nhà máy khử muối ven biển rất dễ bị ảnh hưởng bởi hiểm họa khu vực như sự cố tràn dầu, nhiễm mặn hoặc ô nhiễm phóng xạ – điều hoàn toàn có thể xảy ra nếu lò phản ứng Bushehr bị đánh trúng và hệ thống làm mát của nó tràn ra biển.