Công nhân mỏ than ở Donbas (Ảnh: Wojciech Grzedzinski / For The Washington Post via Getty Images)
Bên trong cuộc chiến xâm lược Ukraine là một cuộc chiến khác của Nga để chiếm đoạt tài nguyên khoáng sản và năng lượng. Moscow đang cố lấy đi nguồn tài nguyên thiên nhiên giàu có như luyên kim sắt thép quý hiếm, than đá, lúa mì, v..v..,
"xương sống nền kinh tế" của Ukraine.
Vừa ăn cắp vừa phá hoại
Sau gần sáu tháng xâm lược, cuộc xung đột
"bắn phá bừa bãi" của Moscow đã đem lại ít nhất một phần thưởng to lớn: Mở rộng quyền kiểm soát một số vùng đất giàu khoáng sản nhất ở châu Âu.
Ukraine có trữ lượng quặng titan và sắt lớn nhất nhì thế giới, các mỏ lithium chưa được khai thác và các mỏ than khổng lồ. Tổng cộng, số tài nguyên thiên nhiên này có giá trị hàng chục ngàn tỷ USD.
Đa số trữ lượng mỏ của Ukraine (và là nguồn cung cấp năng lượng cho ngành kỹ nghệ thép quan trọng của quốc gia này trong nhiều thập niên qua) tập trung ở phía Đông, nơi mà quân Nga và bọn tay sai chiếm được nhiều đất nhất. Công ty kiễm tra rủi ro về địa lý chính trị
SecDev của Canada có nhận định:
"Kết quả của sự xâm lược này là một số lượng lớn tài nguyên của Ukraine đã bị lọt vào tay Nga. Ngoài một số lượng đáng kể các mỏ năng lượng còn các mỏ khoáng sản giá trị tối cần thiết cho mọi thứ, từ các bộ phận phi cơ đến điện thoại thông minh".
Cuộc xâm lược của Nga đã làm đình trệ mọi hoạt động khai thác khoáng sản của Ukraine, kể cả khai thác các nguyên liệu cần thiết chiến lược. Thiếu số lượng than để phát điện khiến cho Kyiv phải nhập cảng nguồn than để duy trì hoạt động của các nhà máy điện tại nhiều thành phố và thị trấn. Nếu Kremlin thành công trong việc sáp nhập phần lãnh thổ Ukraine mà họ đã chiếm giữ qua việc
"trưng cầu dân ý giả mạo", Kyiv sẽ vĩnh viễn mất quyền được tiếp cận và sử dụng gần 2/3 kho báu các tài nguyên quý hiếm của mình.
Việc Ukraine có nguy cơ mất thêm các mỏ khác, gồm cả khí đốt thiên nhiên, dầu mỏ, đặc biệt là đất hiếm (tối quan trọng cho một số thành phần kỹ nghệ cao) đã khiến cho kế hoạch tìm kiếm các lựa chọn thay thế cho đất hiếm nhập khẩu từ Nga và Trung Quốc của châu Âu gặp nhiều trở ngại. Stanislav Zinchenko, Giám đốc điều hành
GMK, một công ty tư vấn kinh tế có trụ sở tại Kyiv nhận định: "
Kịch bản tồi tệ nhất là Ukraine bị mất nhiều vùng lãnh thổ giàu tài nguyên. Chúng tôi không còn nền kinh tế về xuất cảng hàng hóa mạnh mẽ như trước và sẽ giống một quốc gia vùng Baltic không thể duy trì nền kinh tế kỹ nghệ của mình. Đây là những gì Nga muốn để làm suy yếu chúng tôi".
Mỏ than Skochinskogo ở Donetsk, Ukraine, hiện đang nằm dưới quyền khai thác của cái gọi là "Cộng hòa Nhân dân Donetsk" (Ảnh: Pierre Crom/Getty Images)
Nga đã cướp được 12.4 ngàn tỷ USD
The Washington Post cho biết,
Ukraine có 117 trong 120 khoáng chất và kim loại được sử dụng rộng rãi nhất thế giới. Các trang web chính thức của chính phủ không còn được hiển thị vị trí địa lý của các mỏ này nữa vì lý do an ninh quốc gia. Tuy nhiên, phân tích của
SecDev chỉ ra rằng, có ít nhất 12.4 ngàn tỷ USD từ các mỏ năng lượng, kim loại và khoáng sản của Ukraine hiện nằm trong sự kiểm soát của Nga, tức gần một nửa giá trị tính bằng USD của 2,209 mỏ đã được công ty này thống kê.
Ngoài việc chiếm giữ 63% trữ lượng than của Ukraine, Moscow còn chiếm 11% trữ lượng mỏ dầu, 20% khí đốt tự nhiên, 42% kim loại, 33% trữ lượng đất hiếm và các khoáng chất quan trọng khác như lithium. Một số khoáng sản này đã bị cướp đi khi Nga sáp nhập Crimea năm 2014 hoặc trong cuộc chiến kéo dài tám năm của chính phủ Ukraine với phe ly khai do Nga hậu thuẫn ở phía Đông. Kể từ khi cuộc xâm lược bắt đầu vào tháng Hai năm nay, Kremlin đã dần dần mở rộng các khu vực đã chiếm đóng. Theo
SecDev và giới điều hành ngành kỹ nghệ khai thác và thép Ukraine, Nga đã chiếm thêm:
- 41 mỏ than,
- 27 mỏ khí đốt tự nhiên,
- 14 mỏ khí propane,
- 9 mỏ dầu, 6 mỏ quặng sắt,
- 2 mỏ quặng titan,
- 2 mỏ quặng zirconi,
- một mỏ strontium,
- một mỏ lithium,
- một mỏ uranium,
- một mỏ vàng và một mỏ đá vôi lớn trước đây được sử dụng để sản xuất thép.
Bài toán khó cho phía châu Âu
Dù cho Ukraine hiện vẫn kiểm soát phần lớn dự trữ dầu và khí đốt nhưng việc Nga tiếp tục mở rộng đánh chiếm lãnh thổ có thể dẫn đến một bước lùi chiến thuật đối với châu Âu. Robert Muggah, người đồng sáng lập
SecDev, nhận định:
"Việc Nga chiếm đóng lãnh thổ Ukraine có tác động trực tiếp đến an ninh năng lượng của phương Tây. Trừ khi nhanh chóng đa dạng hóa các nguồn dầu khí, châu Âu sẽ vẫn phụ thuộc nhiều vào dầu khí của Nga".
Khi Nga sáp nhập bán đảo Crimea năm 2014, không chỉ Ukraine mất khoảng 7% lãnh thổ, mà khoản đầu tư quan trọng của phương Tây vào việc khai thác và và sản xuất năng lượng tại Crimea cũng bị tiêu tan. Năm 2021, công ty đầu tư Ba Lan-Ukraina
Millstone & Co đã ký một thỏa thuận với một công ty khai thác mỏ của Úc để hợp tác thăm dò tại hai mỏ lithium chưa được khai thác. Bây giờ, Mykhailo Zhernov, đối tác quản lý của
Millstone, cho biết, khi chiến tranh bắt đầu, thỏa thuận đã bị đóng băng.
Các phân tích gia cho biết, giấy phép cho các mỏ khoáng sản do chính phủ Ukraine bán vào năm ngoái đang được bán lại với mức chiết khấu sâu khi giới đầu tư nghi ngờ về khả năng khai thác. Zhernov nói:
"Mỗi ngày, người dân Ukraine đang mất dần nền kinh tế của mình. Nhiều người đầu tư từng khoan thăm dò gần đây đã phải dừng lại vì chiến tranh. Những gì liên quan đến khai thác mỏ đều trở thành trò chơi cá cược!".
Ukraine còn chịu cú đánh tồi tệ hơn khi Nga chiếm giữ các hải cảng quan trọng và phong tỏa biển Hắc Hải trên diện rộng. Một số phân tích gia tình hình khi xem xét các tuyến đường biển bị mất còn quan trọng hơn việc trữ lượng tài nguyên khoáng sản bị mất, đặc biệt là nguồn than đá, khi giá trị hiện tại cũng bị giảm do các quốc gia chuyển sang sử dụng năng lượng xanh hơn. Anders Aslund, kinh tế gia nghiên cứu nhiều năm về Ukraine có giải thích: "
Nguyên liệu thô như than không phải là tương lai, mà là quá khứ. Vấn đề quan trọng hơn là liệu Ukraine có mất thêm nhiều các hải cảng nữa hay không? Nếu họ không có những nơi đó, họ sẽ cần phải xây dựng hệ thống cơ sở hạ tầng hoàn toàn mới để xuất khẩu".
Quân Nga đánh phá liên tục các cơ sở năng lượng của Ukraine; trong ảnh là một trạm điện ở Lviv bị hỏa tiễn Nga tấn công vào đầu tháng Năm (Ảnh: Leon Neal/Getty Images)
Khai thác và bán đi không dễ
Cho đến nay, than đá là mỏ lớn nhất ở các khu vực do phía Nga kiểm soát. Theo
SecDev, có khoảng 30 tỷ tấn than cứng có giá trị thương mại 11.9 ngàn tỷ USD ở đây. Nó cũng mang tính biểu tượng cao khi các đô thị ở Donetsk và Luhansk phát triển dựa trên sự có mặt đông đúc của các công nhân khai thác than và luyện thép. Vừa mất nguyên liệu thô vừa bị phá hủy và mất đi cơ sở hạ tầng của những ngành kỹ nghệ cốt lõi như sắt thép đã ảnh hưởng lớn đến bốn triệu người sống trong khu vực này.
Tại thành phố cảng Mariupol, hai nhà máy lớn đã bị phá hủy hoặc bị chiếm sau cuộc bao vây nhiều ngày của quân Nga. Các nhà máy khác trên khắp Ukraine cũng giảm sản lượng được làm ra và đối mặt với một loạt thách thức mới. Trên khắp đất nước Ukraine, nhiều nhà máy thép từ thời Liên Xô vẫn còn chạy bằng than. Tuy nhiên, từ năm 2014 đến 2017, cuộc chiến với phe ly khai do Nga hậu thuẫn ở miền Đông đã buộc Kyiv phải nhập cảng một số lượng than đáng kể để sử dụng cho những nhà máy cũ kỹ này và các nhà máy nhiệt điện khác.
Năm 2021, Ukraine nhập cảng gần 40% số lượng than cần tiêu thụ. Cùng với các mỏ than, gần đây Nga cũng chiếm một lượng mỏ đá vôi đáng kể được dùng để sản xuất thép khiến cho sản lượng thép của Ukraine bị giảm rất nhiều, từ 60% đến 70% và nhiều nhà máy phải dùng đá vôi chất lượng kém của các mỏ đá vôi ở phía Tây. Yuriy Ryzhenkov, Giám đốc điều hành công ty khai thác và thép khổng lồ
Metinvest của Ukraine, cảnh cáo rằng:
"Muốn đưa trở lại mức sản xuất bình thường chúng tôi sẽ phải nhập khẩu rất nhiều đá vôi".
Khi tìm cách khởi động lại nền kinh tế ở các vùng lãnh thổ bị chiếm giữ, Nga có thể cố gắng mở lại một số hoạt động khai thác và sản xuất thép, như đã từng làm ở một trong hai nhà máy thép lớn ở Mariupol. Tuy nhiên, Nga phải đối mặt với trở ngại đáng kể về mặt tiếp liệu hậu cần và mất những nơi đã từng mua trước đó. Dù việc chiếm giữ các mỏ có thể làm suy yếu Ukraine thân phương Tây nhưng ít có người tin rằng, Nga sẽ sớm tiến hành các khoản đầu tư quy mô lớn để khai thác các tài nguyên khoáng sản này. Những giả định đó dựa trên những mỏ khai thác lại tại các vùng tự trị hoặc bị Nga chiếm đóng từ năm 2014 đến trước cuộc xâm lược vào tháng Hai năm nay.
Thâm độc hơn là Moscow đã lên kế hoạch làm cho ngập lụt các mỏ than chiếm được nếu Ukraine chiến thắng giành lại được lãnh thổ của mình. Giám đốc điều hành của
DTEK, Maxim Timchenko kết luận:
"Tôi không nghĩ rằng người Nga thực sự cần những nguyên liệu thô này. Họ chỉ muốn phá hủy nền kinh tế của chúng tôi". Nỗ lực gần đây của Ukraine nhằm hiện đại hóa và
"xanh hóa" mạng lưới năng lượng quốc gia cũng đã bị cuộc xâm lược của Nga hủy hoại. Gần một nửa các nhà máy về năng lượng tái tạo (có đến 89% các trang trại gió nằm trong lãnh thổ bị chiếm đóng hoặc tại các khu vực xung đột) đã phải ngừng hoạt động.
