Câu hỏi chiếc ghế số 1 và 100 triệu người đứng ngoài cuộc
Khi Hội nghị Trung ương 15 đến gần, chính trường Việt Nam lại sôi sục với câu hỏi tưởng như chỉ nội bộ Đảng nhưng thật ra đụng vào số phận gần 100 triệu con người: Ai sẽ là Tổng Bí thư khóa tới – Tô Lâm hay Phan Văn Giang? Với Tô Lâm, viễn cảnh 5 năm tới khá dễ hình dung: chế độ được đặt lên hàng đầu, người dân xếp phía sau. Một Việt Nam “công an trị” đúng nghĩa – mạng xã hội bị siết chặt, đời tư bị soi kỹ, tiếng nói phản biện bị đè nén, bắt bớ blogger, nhà báo độc lập, nhà hoạt động trở thành “nhịp sinh hoạt thường kỳ” của bộ máy. Xã hội vận hành bằng nỗi sợ nhiều hơn là bằng niềm tin. Nếu mục tiêu cao nhất là bảo vệ chế độ bằng mọi giá, thì quyền tự do của người dân chắc chắn là vật tế lễ đầu tiên. Trong kịch bản ấy, đất nước giống một trại kỷ luật khổng lồ: an ninh dày đặc, tiếng nói xã hội bị triệt tiêu, mọi thứ quyết định bởi tư duy “ổn định bằng cưỡng chế”. Còn nếu Phan Văn Giang lên, không phải vì ông cấp tiến, mà vì xuất thân thuần quân đội, ít cắm rễ sâu vào hệ thống công an, bầu không khí có thể đỡ ngột ngạt hơn phần nào. Đối nội, có thể sẽ có dư địa “xả van” chút ít, không phải nhờ cải cách thể chế mà vì không áp đặt được tuyệt đối mô hình công an trị. Đối ngoại, đường lối “cây tre” nhiều khả năng được giữ nguyên: mềm khi cần, rắn khi buộc phải rắn, cố tránh đối đầu trực diện. Nhưng cay đắng nhất là: số phận cả dân tộc vẫn chỉ xoay quanh những cái tên mà người dân không được quyền lựa chọn; cuộc tranh ghế diễn ra trong một phòng họp vài chục người, còn hệ quả thì gieo xuống cuộc sống của hàng chục triệu người đứng ngoài cuộc.
Hội nghị 15 bị hoãn và cú trượt dài của một “trường hợp đặc biệt”
Theo giới thạo tin, Hội nghị Trung ương 15 lẽ ra khai mạc ngày 7–8/12/2025 nhưng rồi im lặng trôi qua, không thông báo chính thức. Việc trì hoãn “lạ thường” ấy được nhiều nhà quan sát coi là bằng chứng rõ ràng của bất đồng sâu sắc trên thượng tầng, đặc biệt quanh chiếc ghế Tổng Bí thư Đại hội 14. Chỉ vài tháng trước, câu hỏi “Ai sẽ là Tổng Bí thư?” gần như được xem là thừa: đa số đều mặc định đó là Tô Lâm, với tư cách “trường hợp đặc biệt”. Thế nhưng chỉ hơn một năm cầm quyền đã đủ để bộc lộ một loạt sai lầm chiến lược. Ngay sau khi lên ngôi (8/2024), phe Công an được ưu ái mở rộng quyền lực nhanh chưa từng thấy, tạo cảm giác một thời kỳ “công an trị” trùm lên toàn bộ hệ thống. Doanh nghiệp bị thanh tra, kiểm tra, điều tra triền miên; cán bộ, đảng viên ở đâu cũng phập phồng; người dân thì sống trong tâm trạng bất an trước cái bóng quá lớn của Bộ Công an. Đỉnh điểm là chủ trương “sắp xếp lại giang sơn” – sáp nhập tỉnh, thành phố. Về lý thuyết, tinh giản bộ máy là điều ai cũng thấy đúng. Nhưng cách triển khai vội vã, áp đặt từ trên xuống, thiếu lắng nghe và đánh giá hệ quả thực tiễn đã chạm vào nỗi lo trực tiếp của hàng chục nghìn cán bộ, công chức, viên chức. Từ chỗ từng kỳ vọng vào một cuộc “đại phẫu” bộ máy, nhiều người quay sang thất vọng khi nhận ra các quyết sách lớn bị chi phối mạnh bởi toan tính nhóm lợi ích. Khi các nhóm quyền lực khác trong Đảng nhận ra phe Công an đang bành trướng quá nhanh, một liên minh để “hãm phanh” là điều tất yếu. Đặc biệt, sự cứng rắn của bên Quân đội – mà biểu tượng là Chủ tịch nước Lương Cường – với quan điểm “ai quá tuổi phải nghỉ” càng khiến cánh cửa tái cử của Tô Lâm hẹp lại rõ rệt. Từ một “người được chọn”, ông dần trở thành “vấn đề cần được giải quyết”.
Hà Nội, Quân khu 9, Thanh Hóa: những nước cờ vội vã trước giờ G
Trong bối cảnh ấy, mỗi động thái nhân sự hay nghiệp vụ đều bị soi dưới lăng kính đấu đá quyền lực. Trước giờ khai mạc Hội nghị 15, Đại tướng Phan Văn Giang – Bộ trưởng Quốc phòng – trao quyết định đưa tân Bí thư Hà Nội Nguyễn Duy Ngọc kiêm Bí thư Đảng ủy Bộ Tư lệnh Thủ đô và Chủ tịch Vũ Đại Thắng vào Ban Thường vụ Đảng ủy Bộ Tư lệnh. Với một tướng công an gốc Hà Nội như ông Ngọc, việc “cắm” vào đầu mối kiểm soát an ninh quân sự của Thủ đô rõ ràng có ý nghĩa hơn một điều động thuần túy. Nó được hiểu như nỗ lực gia cố ảnh hưởng của phe Công an tại trung tâm quyền lực chính trị, trong thời điểm nhân sự cấp cao đang ở thế giằng co. Tuy vậy, nhiều nhà quan sát mỉa mai: một “tướng súng ngắn” khó lòng kiểm soát được cả một cấu trúc “súng dài” của Quân đội – tức là nước cờ này có thể giúp siết chặt một số mắt xích, nhưng khó xoay chuyển cả thế trận. Cùng lúc đó, việc Tổng Bí thư Tô Lâm xuất hiện ở Quân khu 9 (Cần Thơ), địa bàn gắn với ảnh hưởng của cựu Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng, được coi là động tác vận động hậu thuẫn từ các “ông anh” Tây Nam Bộ để gỡ thế bí. Việc ông chọn đi dự lễ kỷ niệm đúng ngày Trung ương được cho là phải nhóm họp càng làm dày thêm những suy đoán về trục trặc trong nội bộ Bộ Chính trị. Trên một bàn cờ khác, Công an Thanh Hóa bất ngờ khám xét, phong tỏa tiệm vàng lớn Kim Chung, bắt vợ chồng chủ tiệm về tội trốn thuế – ngay tại “sân nhà” của Thủ tướng Phạm Minh Chính. Trong mắt nhiều người, Thanh Hóa – Nghệ An – Hà Tĩnh từ lâu là mạng lưới quyền lực và tài chính riêng, các tiệm vàng lớn bị đồn đoán là “trung chuyển” dòng tiền của nhiều nhóm lợi ích. Đánh vào vàng Xứ Thanh ở thời điểm nhạy cảm này không chỉ đơn giản là “chống trốn thuế”, mà giống một cú dằn mặt chính trị, nhắc nhở rằng Bộ Công an vẫn nắm trong tay một công cụ quyền lực sắc bén nhất: khả năng chạm vào túi tiền của bất kỳ phe nào.
Một status mơ hồ, một sự “nói lại cho rõ” và nỗi sợ vô hình
Giữa bối cảnh đó, một bức ảnh và một dòng chữ của Tiến sĩ Lê Kiên Thành – con trai cố Tổng Bí thư Lê Duẩn – bỗng làm mạng xã hội sôi lên. Bức ảnh chụp từ ô cửa máy bay với chú thích “Ngày mới đang lên hay buổi chiều úa tàn?” lập tức bị suy diễn thành ẩn dụ chính trị: phải chăng ông đang nói về vận mệnh một cá nhân quyền lực, một nhóm lãnh đạo, hay thậm chí là cả hệ thống trước thềm Đại hội 14? Chỉ một ngày sau, ông phải vội vàng đăng bài “Nói lại cho rõ”, khẳng định đó chỉ là cảm xúc trước thiên nhiên, tự tay xóa các bình luận bị coi là “không phù hợp”. Hình ảnh một người xuất thân “đỏ”, từng có uy tín nhất định trong giới đảng viên lão thành, phải tự kiểm duyệt trên chính trang cá nhân đã cho thấy mức độ nhạy cảm của chủ đề nhân sự cấp cao hiện nay. Trong bầu không khí ấy, không chỉ dân thường mà cả con trai cố Tổng Bí thư cũng cảm nhận rõ lằn ranh đỏ vô hình: mọi từ ngữ, mọi hình ảnh, nếu vô tình chạm vào nỗi bất an quyền lực, đều có thể bị quy chụp và xử lý không khoan nhượng. Hội nghị Trung ương 15 được đánh giá là một trong những kỳ phức tạp nhất nhiều năm trở lại đây, với những “trường hợp đặc biệt” và những toan tính kéo dài sang cả khả năng Trung ương 16, 16+. Khi nội bộ đóng chặt, không gian công cộng bị nén lại, sự im lặng và tự kiểm duyệt trở thành phản xạ sinh tồn – ngay cả với những người đáng lẽ có “đặc quyền phát biểu”.
Quốc hội “cơ cấu” và đề xuất đại biểu khuyết tật: nhân văn hay phơi bày sự giả tạo?
Trong lúc nhân sự cấp cao còn chưa ngã ngũ, Văn phòng Trung ương Đảng bất ngờ công bố kết luận của Tổng Bí thư Tô Lâm, yêu cầu “nghiên cứu bổ sung cơ cấu có đại biểu Quốc hội là người khuyết tật”. Truyền thông nhà nước lập tức ca ngợi tinh thần “nhân văn”, “bao trùm”. Nhưng với nhiều người, đề xuất này chỉ phơi bày thêm một sự thật khó nuốt: Quốc hội Việt Nam vẫn vận hành bằng “cơ cấu sắp sẵn”, chứ không phải ý chí cử tri. Ở các nước dân chủ, việc có đại biểu khuyết tật xuất hiện trong nghị viện thường là kết quả của bầu cử cạnh tranh – cử tri tự tay chọn người đại diện cho mình. Còn ở ta, chỉ cần một câu “nghiên cứu cơ cấu” là một ghế “người khuyết tật” sẽ được thiết kế, phân bổ như những chỉ tiêu phụ nữ, dân tộc thiểu số, tôn giáo… lâu nay. Một lời bình mỉa mai của bà Hồ Thu Hồng – cựu Tổng Biên tập báo Thể thao TP.HCM – rằng “Quốc hội Việt Nam đâu thiếu người khiếm khuyết não mà cần thêm cơ cấu hay bổ sung” tuy bị xem là nặng nề, nhưng lại chạm đúng nỗi bức xúc của nhiều người về chất lượng thật sự của cơ quan được gọi là “quyền lực cao nhất của nhân dân”. Khi đại biểu không do dân chọn mà do “cơ cấu” xếp vào, thì dù có thêm bao nhiêu “đại diện cho người yếu thế”, khoảng trống về tính đại diện vẫn không thể lấp đầy.
Lợi ích nhóm: từ công an, thuế vụ đến “người nhà trong bộ máy”
Đề xuất mới đây của Bộ Tài chính – thưởng thêm hàng tháng bằng 100% lương cho công chức quản lý thuế – là một ví dụ điển hình cho tư duy đặc quyền đang lan rộng. Nó xuất hiện ngay sau khi đề xuất miễn học phí cho con giáo viên từ mẫu giáo đến đại học bị rút khỏi dự thảo vì bị phản ứng là thiếu công bằng. Hai vụ liên tiếp cho thấy nhiều cơ quan nhà nước đang nhìn chính sách bằng lăng kính “ngành tôi được gì” hơn là “xã hội được gì”. Điều đó lại diễn ra trong bối cảnh một Tổng Bí thư bước ra từ ngành Công an, nơi lực lượng này được ưu ái rất lớn, từ lương bổng, phụ cấp, nhà ở đến các “quyền hưởng lợi” trực tiếp. Hình ảnh lực lượng Cảnh sát giao thông được hưởng tới 85% tiền phạt vi phạm giao thông là ví dụ trần trụi về xung đột lợi ích: người thực thi luật được chia phần từ chính hành vi vi phạm, dễ biến nhiệm vụ bảo đảm an toàn thành cuộc săn đuổi doanh thu. Khi mô hình đó được chấp nhận như “chuyện bình thường”, không khó hiểu vì sao các bộ, ngành khác cũng bắt đầu tìm cách xây thêm bức tường ưu đãi quanh ngành mình. Trong bức tranh lớn, đó không chỉ là vài đề xuất rời rạc, mà là triệu chứng của một “căn bệnh” chính trị: nguồn lực quốc gia bị phân chia cho các nhóm nhỏ có quyền, thay vì được phân bổ công bằng cho xã hội. Khi quyền lực trung ương đang bị tranh chấp, khi vị trí lãnh đạo tối cao chưa ổn định, các nhóm lợi ích sẽ càng tranh thủ “chốt phần”, khiến khoảng cách giữa “nhà nước của dân” trên giấy và một bộ máy ưu tiên quyền lợi cho chính mình càng loang rộng.
Tô Lâm hay Phan Văn Giang – hay là lúc phải hỏi: bao giờ dân được chọn?
Nhìn toàn cảnh, câu hỏi “Tô Lâm hay Phan Văn Giang tốt hơn?” dù quan trọng, nhưng vẫn chỉ mới chạm phần nổi của tảng băng. Thực chất hơn, câu hỏi phải là: Bao giờ người dân Việt Nam được quyền lựa chọn lãnh đạo của mình? Bao giờ ghế Tổng Bí thư, Thủ tướng, Chủ tịch nước không còn là đối tượng mặc cả của một thiểu số trong những phòng họp kín, mà trở thành kết quả của lá phiếu tự do? Ở một đất nước bình thường, việc ai lên ai xuống chỉ là chuyện chính trị – chu kỳ tự nhiên của quyền lực. Ở Việt Nam, nó trở thành chuyện sinh tử: quyết định biên độ tự do, mức độ kiểm soát, thậm chí độ dày của nỗi sợ trong đời sống hàng ngày. Nếu Tô Lâm tiếp tục cầm trịch, đất nước sẽ tiến gần hơn tới mô hình toàn trị công an, nơi càng nhiều người phải tập sống trong im lặng. Nếu Phan Văn Giang lên, có thể bớt ngột ngạt hơn ở vài nhịp, nhưng cấu trúc quyền lực độc đảng – vốn là cội rễ của mọi bi kịch dân chủ – vẫn không thay đổi. Chừng nào quyền lựa chọn vẫn bị tước khỏi tay người dân, chừng đó 100 triệu người Việt vẫn chỉ là khán giả bất đắc dĩ, ngồi xem một vở kịch chính trị dài kỳ, nơi hồi kết luôn được viết sẵn mà không cần họ góp tiếng nói. Và đó mới là bi kịch lớn nhất của chính trị Việt Nam trước thềm Đại hội 14: không phải chỉ ai ngồi ghế số 1, mà là việc cả một dân tộc vẫn chưa được phép bước từ hàng ghế khán giả lên vị trí chủ nhân của sân khấu.
Nguồn: Central Intelligence of the Republic of Vietnam (RVN)
