Nhiều nhà tù khắp Mỹ Latin đã trở thành cái nôi của những băng đảng nguy hiểm nhất khu vực, khi các thủ lĩnh tận dụng lỗ hổng quản lý để tuyển mộ thành viên và mở rộng quyền lực.
Thành viên các băng đảng chờ đợi xếp phòng giam tại "siêu nhà tù" CECOT của El Salvador hồi tháng 6/2024. Ảnh: Reuters.
Chính quyền Tổng thống Donald Trump đang tăng cường trấn áp các băng đảng vận chuyển ma túy bất hợp pháp vào Mỹ, với những đợt tấn công trên biển và thắt chặt biên giới. Tuy nhiên, giới chức Mỹ có thể đang bỏ qua một mặt trận quan trọng khác: Nhà tù trên khắp khu vực.
Một số tổ chức tội phạm mạnh nhất Mỹ Latin không hình thành ở biên giới, đường phố hay rừng rậm, mà trong chính các nhà tù. Theo CNN, những cơ sở này thường quá tải, thiếu nguồn lực và quản lý chưa hiệu quả, trở thành nơi “ươm mầm” cho nhiều nhóm tuyển mộ và mở rộng ảnh hưởng. Trên khắp khu vực, ít nhất 10 tổ chức được thành lập hoặc tái tổ chức sau song sắt.
Từ Tocorón đến Sao Paulo
Nhà Trắng thường xuyên nhắc tới Tren de Aragua trong các vụ tấn công nhắm vào những tàu nghi chở ma túy trên biển. Theo Tổ chức Minh bạch Venezuela, Tren de Aragua được thành lập bên trong nhà tù Tocorón ở bang Aragua vào đầu những năm 2010. Từ đó, các pranes - viết tắt của Preso Rematado Asesino Nato (tạm dịch: tù nhân cứng rắn, sát thủ bẩm sinh) - đứng đầu nhiều nhà tù Venezuela.
“Họ nắm quyền kiểm soát hoàn toàn”, Ronna Rísquez - nhà báo người Venezuela - chia sẻ.
Bà Rísquez cho biết các pranes đánh thuế tù nhân, kiểm soát dòng chảy hàng cấm, thậm chí tống tiền và bắt cóc từ bên ngoài. Chính phủ đã đột kích Tocorón và tuyên bố Tren de Aragua đã bị giải tán, song các thủ lĩnh vẫn đang lẩn trốn.
Tình trạng tương tự ghi nhận khắp khu vực. Tại Brazil, các nhóm tội phạm có tổ chức như Primeiro Comando da Capital (PCC) và Comando Vermelho (CV) nổi lên cuối những năm 1970 và 1990 khi các tù nhân muốn chống lại tình trạng quá tải và điều kiện sống bấp bênh.
Luật sư Gregório Fernandes de Andrade - từng ngồi tù 16 năm vì tội giết người - cho biết các phòng giam chật chội đến nỗi tù nhân thường chen chúc trên võng tự chế treo trên trần nhà. “Tôi thường xuyên chia sẻ phòng giam rộng 4x4 m2 với 40 người khác. Chúng tôi phải thay phiên nhau ngủ”, anh nói.
Theo dữ liệu liên bang, nhà tù ở Brazil hoạt động với công suất 140%, với hơn 700.000 tù nhân trong các cơ sở chứa 500.000 người. CNN cho biết đây là một thực trạng phổ biến ở các nước Mỹ Latin.
Cơ sở hạ tầng không đảm bảo trở thành cơ hội kinh doanh cho những băng nhóm có tổ chức, khi họ bán cho tù nhân mọi thứ: Từ đồ dùng vệ sinh đến thực phẩm, bảo vệ tính mạng lẫn trợ giúp pháp lý.
Cảnh sát Venezuela đứng gác bên ngoài nhà xác nơi chứa thi thể tù nhân thiệt mạng sau bạo loạn ở Barquisimeto hồi tháng 1/2013. Ảnh: El Informador.
Đến giữa những năm 2000, PCC thống trị các nhà tù ở São Paulo. “Tổ chức này hiện diện ở khoảng 90% đơn vị cấp bang”, nhà xã hội học Camila Caldeira Nunes Dias cho biết.
PCC cũng điều hành một trong những mạng lưới xuất khẩu cocaine mạnh nhất Nam Mỹ, cung cấp cho thị trường châu Âu thông qua các cảng của Brazil. Trong khi đó, CV thống trị các hành lang buôn lậu từ Peru qua vùng Amazon. Các chuyên gia nhận định hoạt động bên trong nhà tù là nhân tố quan trọng giúp các băng đảng thiết lập vị thế ở bên ngoài.
Các thủ lĩnh ra lệnh mua ma túy, mở rộng địa bàn và giết người từ sau song sắt. “Chúng tôi gọi nhà tù là phòng hậu trường kinh doanh. Nhiều thủ lĩnh thích ở trong tù vì an toàn hơn”, Elizabeth Dickinson - nhà phân tích cấp cao của International Crisis Group - chia sẻ.
Tuy nhiên, tranh chấp quyền kiểm soát các buồng giam và tù nhân có thể dẫn tới đụng độ chết người, đặc biệt ở những nơi nhiều phe phái cùng tồn tại.
Trên khắp Mỹ Latinh, các vụ án mạng vì tranh giành địa bàn trong tù thường xuyên xảy ra. Tại nhà tù Uribana của Venezuela, tranh chấp giữa các băng đảng vào năm 2013 đã dẫn đến cái chết của ít nhất 61 người. Tại Brazil, vụ việc tương tự diễn ra ở nhà tù Carandiru khét tiếng ở São Paulo năm 1992, khiến 111 tù nhân thiệt mạng và góp phần thúc đẩy sự trỗi dậy của PCC.
Tại Ecuador, tình hình còn nghiêm trọng hơn. Do vai trò chiến lược trong xuất khẩu cocaine toàn cầu, những khu vực như Guayaquil cho phép thế lực nước ngoài thâm nhập vào các băng nhóm địa phương. Khi thủ lĩnh bị bỏ tù, cuộc chiến giành quyền kiểm soát cũng dịch chuyển ra sau song sắt.
Daniel Pontón - Hiệu trưởng Trường An ninh và Quốc phòng thuộc Viện Nghiên cứu Cao cấp Quốc gia Ecuador (IAEN) - cho biết các nhà tù thường phân chia thành những khu do từng nhóm kiểm soát, dẫn tới xung đột gia tăng.
“Mỗi khu giam giữ có cách hoạt động và lãnh đạo riêng. Mọi thứ được tư nhân hóa và kiểm soát bởi băng đảng. Ví dụ, nếu tôi có tranh chấp với một thủ lĩnh, tôi sẽ nhắm vào khu giam giữ của hắn, giết hắn rồi tiếp quản nơi đó”, ông nói.
Mano dura
Trên khắp châu Mỹ Latin, chiến dịch mano dura (bàn tay sắt) cứng rắn trở thành tâm điểm chính trị, với nhiều chính trị gia tranh cử với lời hứa sẽ áp dụng nhiều bản án mạnh tay, bắt giữ hàng loạt và mở rộng vai trò của quân đội.
Năm 2024, cử tri Ecuador thông qua đề xuất cho phép quân đội can thiệp vào hoạt động giữ gìn trật tự và tăng thời hạn tù sau làn sóng ám sát và thảm sát trong tù. Ngày 18/11, Quốc hội Brazil bỏ phiếu thông qua luật dán nhãn các nhóm như PCC và CV là “tổ chức khủng bố”, nhằm kéo dài thời hạn tù với những người bị kết án theo luật mới.
Tuy nhiên, nhánh hành pháp của Brazil bác bỏ ý tưởng phân loại PCC và CV là khủng bố. Trong cuộc họp an ninh cấp cao tại Washington hồi tháng 3/2024, Brazil cho hay PCC và CV hướng đến lợi nhuận chứ không phải các nhóm tư tưởng, do đó không đáp ứng các tiêu chí pháp lý của Brazil về khủng bố.
Theo hướng đó, “mô hình Bukele” của El Salvador trở thành hình mẫu chính trị, đặc biệt với giới lãnh đạo cánh hữu ở Mỹ Latin. El Salvador đã áp dụng chiến dịch bắt giữ hàng loạt và mở nhà tù CECOT khổng lồ với sức chứa 40.000 tù nhân. Từ Tổng thống Ecuador Daniel Noboa, Tổng thống Paraguay Santiago Peña đến Tổng thống Argentina Javier Milei, tất cả đều tuyên bố sẽ nhân rộng mô hình của El Salvador.
Một số quốc gia cũng đầu tư xây dựng cơ sở mới.
Tại Ecuador, chính phủ bắt đầu vận hành El Encuentro, một cơ sở an ninh trị giá 52 triệu USD ở Santa Elena. Ở đây giam giữ khoảng 800 tù nhân nguy hiểm và được trang bị hệ thống kiểm soát sinh trắc học, thiết bị gây nhiễu tín hiệu và hệ thống giám sát tăng cường.
Năm 2024, Tổng thống Honduras Xiomara Castro tuyên bố xây dựng nhà tù khổng lồ với sức chứa 20.000 người. Bước đi này thuộc một phần chiến dịch trấn áp băng đảng rộng lớn, gồm tăng cường bắt giữ, liệt kê hoạt động băng đảng là khủng bố, đồng thời mở rộng vai trò của lực lượng quân đội và cảnh sát.
VietBF@ sưu tập
