Khác với nhiều quốc gia trên thế giới, lệnh ân xá tại Mỹ cho phép tổng thống thực thi quyền lực mà không cần phải xin phê duyệt từ bất cứ ai.
Ngày 1/12, Tổng thống Mỹ Joe Biden đã ký quyết định ân xá cho con trai Hunter Biden, áp dụng với mọi hành vi “đã phạm tội, có thể đã phạm tội hoặc tham gia từ ngày 1/1/2014-1/12/2024”.
Theo Guardian, các tổng thống Mỹ đã áp dụng quyền hạn này kể từ thời George Washington năm 1795.
Quyền ân xá là gì?
Hiến pháp Mỹ nêu rõ quyền ân xá của tổng thống.
Mục 2 điều II nêu tổng thống Mỹ có quyền “ban hành lệnh ân xá và ân xá cho các tội chống lại Mỹ, trừ các trường hợp luận tội”. Quyền hạn của tổng thống chỉ áp dụng cho các tội liên bang, không áp dụng các tội tiểu bang.
Những nhà lập quốc Mỹ xây dựng điều khoản này đã lấy cảm hứng từ Anh, nơi có truyền thống lâu đời về nhà vua ban hành lệnh ân xá. Nhiều người từng tranh luận liệu Quốc hội có nên phê duyệt lệnh ân xá hoặc nên có ngoại lệ với tội phản quốc không. Song Alexander Hamilton - một nhà lập quốc - đã thúc đẩy Hội nghị Hiến pháp Mỹ đưa quyền ân xá toàn diện trở thành đặc quyền của tổng thống.
“Do sự tự tin của con người thường được củng cố bởi đám đông, họ có xu hướng cùng nhau cứng rắn. Họ có thể kém nhạy bén hơn (trước vấn đề) do lo ngại bị nghi ngờ hoặc chỉ trích vì đã đặt sự khoan dung nhầm chỗ. Vì điều này, một cá nhân duy nhất chịu trách nhiệm hợp lý hơn so với một tập thể”, ông viết trong Federalist 74.
Khi đề cập tới tội phản quốc, ông Hamilton lập luận tổng thống có thể dùng quyền ân xá như một công cụ đàm phán và thống nhất đất nước.
Ngày 1/12, Tổng thống Mỹ Joe Biden đã ký quyết định ân xá cho con trai Hunter Biden. Ảnh: Reuters.
Bernadette Meyler - giáo sư luật tại Đại học Stanford - mô tả ân xá là “quyền lực khẩn cấp duy nhất được ghi vào Hiến pháp, ngoại trừ trường hợp đình chỉ lệnh habeas corpus (đảm bảo một cá nhân không bị giam giữ bất hợp pháp)”.
“Có một số trường hợp bất trắc tổng thống cần phải can thiệp. Ân xá giống quyền kiểm soát của tổng thống với quân đội, hải quân và sức mạnh quân sự vì xét trên bối cảnh xây dựng quyền này, ân xá là công cụ giúp tổng thống kiểm soát tình trạng bất ổn trong nước”, bà nói.
Quyền ân xá từng được áp dụng ra sao?
Tổng thống George Washington ban hành lệnh ân xá đầu tiên vào năm 1795 cho hai người đàn ông tham gia Cuộc nổi loạn Whiskey. Đây là một cuộc nổi loạn bạo lực ở Pennsylvania nhằm phản đối chính phủ liên bang đánh thuế rượu whisky và các sản phẩm có cồn khác.
Quyền ân xá tiếp tục được sử dụng sau cuộc nội chiến, khi Tổng thống Andrew Johnson ban hành “lệnh ân xá và đại xá toàn diện” cho mọi cá nhân “trực tiếp hoặc gián tiếp tham gia vào cuộc nổi loạn” trong thời gian nội chiến. Theo bà Meyler, những lệnh ân xá tương tự trong thời điểm đó khiến Tòa án Tối cao Mỹ phải giải thích quyền ân xá của tổng thống áp dụng rộng rãi cho một nhóm người và không chỉ với tội danh cụ thể.
Sau khi ông Richard Nixon từ chức tổng thống vào những năm 1970 vì bê bối Watergate, ông Gerald Ford đã ban hành lệnh toàn diện và vô điều kiện cho mọi tội danh của người tiền nhiệm.
Năm 1977, Tổng thống Jimmy Carter ân xá hàng loạt người trốn lệnh nhập ngũ. Vào cuối nhiệm kỳ, năm 1992, ông George HW Bush dùng quyền này cho 6 người liên quan đến vụ Iran-Contra (bê bối Mỹ bí mật bán vũ khí cho Iran), bao gồm cả cựu Bộ trưởng Quốc phòng Caspar Weinberger.
Vào ngày cuối cùng tại nhiệm năm 2001, ông Bill Clinton ân xá cho người em cùng cha khác mẹ và nhà tài chính Marc Rich, người bị truy tố về tội trốn thuế và gian lận thuế. Vợ cũ của ông Rich đã quyên góp nhiều tiền cho đảng Dân chủ và gia đình Clinton.
Ông Barack Obama áp dụng với hơn 1.700 người khi tại nhiệm, trong đó có hàng trăm người bị kết tội danh ma túy phi bạo lực.
Ông Donald Trump đã ân xá cho ai?
Tổng thống đắc cử không ngần ngại tận dụng quyền ân xá với các đồng minh chính trị trong nhiệm kỳ đầu tiên.
Ông đã giúp đỡ thông gia Charles Kushner - cha của con rể Jared Kushner. Ông Charles Kushner đã nhận tội trốn thuế và mua chuộc nhân chứng từ nhiều năm trước, và hiện được ông Trump chọn làm Đại sứ Mỹ tại Pháp.
Ông Donald Trump ân xá cho nhiều đồng minh chính trị trong nhiệm kỳ đầu tiên. Ảnh: New York Times.
Những cái tên khác trong danh sách của ông Trump gồm Steve Bannon - cố vấn chính trị bị cáo buộc lừa đảo các nhà tài trợ cho một tổ chức từ thiện liên quan tới xây dựng bức tường biên giới phía nam; Paul Manafort - từng đứng đầu chiến dịch tranh cử năm 2016; Roger Stone; cựu cảnh sát trưởng thành phố New York Bernard Kerik; bình luận viên Dinesh D’Souza; và Elliott Broidy - một nhà tài trợ lớn của đảng Cộng hòa.
Ông cũng ân xá cho rapper Lil Wayne và Alice Marie Johnson - người phụ nữ ngồi tù nhiều thập niên vì tội buôn ma túy.
Ngoài ra, tổng thống đắc cử từng tuyên bố sẽ ân xá hàng loạt cho những người liên quan đến vụ bạo loạn Điện Capitol ngày 6/1/2021.
Các quốc gia khác có quyền ân xá không?
Andrew Novak - giáo sư tại Đại học George Mason - cho biết quyền ân xá phổ biến rộng rãi trên thế giới, nhưng Mỹ khác lạ ở điểm người đứng đầu Nhà Trắng có thể áp dụng quyền hạn mà không cần phê duyệt từ những cá nhân khác.
"Ông Biden ân xá mà không cần bất kỳ ai đánh giá, giống quan niệm về quyền ân xá của một vị vua Anh thời trung cổ. Thật trớ trêu. Nhìn chung, chúng ta có một quan niệm lỗi thời về quyền ân xá”, ông nói.
“Ân xá không giới hạn giống nước Anh những năm 1700 hơn là tình hình hiện tại ở châu Âu”, ông nói thêm. “Hầu hết quốc gia châu Âu và các nước phát triển đều yêu cầu bên thứ 3 suy xét”.
Vị giáo sư nhận định việc tiếp nhận thêm ý kiến đóng góp có thể hạn chế phần nào dùng quyền ân xá cho lợi ích chính trị hoặc cá nhân, như tình trạng diễn ra tại Mỹ. Trong vài thập niên qua, nhiều quốc gia đã tìm cách minh bạch hóa quy trình ân xá.
Ông Novak chia sẻ nhiều quốc gia không cho phép ân xá trước khi bị kết án. Ngoài ra, hơn 50% Hiến pháp trên thế giới giới hạn cho các hành vi phạm tội cụ thể hoặc yêu cầu cơ quan hành pháp tham khảo đánh giá từ bên khác. Ông nói thêm không có nhiều nước cấm tự ân xá hoặc ân xá cho thành viên trong gia đình, do “tình huống đó hiếm khi xảy ra”.
Trong khi đó, theo giáo sư Meyler, những nhà lập quốc Mỹ cho rằng luận tội là công cụ quan trọng kiểm soát quyền ân xá. “Song rất khó bị kết tội trong phiên luận tội, nên quy tắc này là giới hạn mang tính hình thức với quyền hạn tổng thống”, bà nói.
