Từ “hạn chót Lễ Tạ Ơn” đến cuộc hẹn ở Moscow
Tổng thống Mỹ Donald Trump đã lặng lẽ lùi lại khỏi “hạn chót Lễ Tạ Ơn” – thời điểm mà ông từng tuyên bố sẽ có một thỏa thuận hòa bình cho Ukraine, như một dấu ấn để tự phong mình là “người kiến tạo hòa bình”.
Nhưng thay vì một cái kết ngoạn mục, chiến dịch ngoại giao của Trump giờ co lại thành một chuyến đi của đặc phái viên Steve Witkoff đến Moscow, nơi dự kiến sẽ có cuộc gặp với Điện Kremlin trong những ngày tới. Và gần như ai cũng hiểu: một cú “đảo bài” chấm dứt chiến tranh là điều khó xảy ra.
Khoảng cách giữa Kyiv và Moscow vẫn còn quá rộng, và lý do khiến cả hai bên cứng rắn đã bị nhuộm quá sâu bởi hy sinh, nỗi lo sợ và máu đổ trên chiến trường. Ở đầu bên kia, Vladimir Putin vẫn kiên quyết không chấp nhận bất kỳ đề xuất nào mà ông cho là không bảo đảm việc Nga kiểm soát toàn bộ vùng Donetsk ở miền Đông Ukraine.
Donetsk – “lằn ranh đỏ” giữa hòa bình và đầu hàng
Bản kế hoạch mới nhất mà Washington gửi về phía Moscow được cho là đã gỡ bỏ nhượng bộ then chốt từng xuất hiện trong bản dự thảo bị rò rỉ trước đó: yêu cầu Ukraine phải chính thức nhường Donetsk cho Nga. Với Kyiv và các đồng minh châu Âu, đó là đường ranh không thể bước qua cả về chính trị lẫn quân sự.
Suốt một thập kỷ xung đột – với ba lần Nga xâm lược lãnh thổ Ukraine, xen kẽ giữa các vòng đàm phán, thỏa thuận rồi phá vỡ – thế giới đã quá quen với kiểu “ngoại giao hai mặt” của Moscow. Bởi vậy, sự hoài nghi đối với thiện chí của Điện Kremlin không phải là cảm xúc bốc đồng, mà là kết luận được rút ra từ một chuỗi kinh nghiệm đắt giá.
Donetsk vì thế không chỉ là một vùng đất công nghiệp ở miền Đông, mà là phép thử cho câu hỏi: nếu một lần nữa Ukraine chấp nhận nhường đất để đổi lấy hòa bình trên giấy, liệu Kremlin có tôn trọng chữ ký của chính mình hay lại coi đó là bước đệm để tiến xa hơn?
Hai bàn đàm phán, một ảo giác về “tiến triển”
Sai lầm lặp đi lặp lại, như một vòng lẩn quẩn, nằm ở cách thế giới cố gắng hàn gắn khoảng cách giữa hai bên bằng… hai bàn đàm phán tách biệt: một kênh thương lượng với Ukraine, một kênh khác với Nga, rồi hy vọng hai bản thỏa thuận sẽ đủ gần nhau để ghép lại thành một bức tranh chung.
Cách làm đó tạo ra cảm giác như tiến trình hòa bình luôn “gần thành công”: các phái đoàn đi lại, các bản dự thảo 28 điểm được chỉnh sửa, các hạn chót kiểu Lễ Tạ Ơn được đặt ra rồi kéo dài. Nhưng trong thực tế, “điểm nghẽn” vẫn nằm y nguyên: yêu cầu của Nga về lãnh thổ, và quyết tâm của Ukraine không hợp thức hóa việc mất đất.
Phần lớn nội dung trong bản đề xuất hòa bình là những ý tưởng còn rất lý thuyết về các liên minh tương lai, cơ chế tài chính, giới hạn quân số… Những điều khoản kiểu như “Ukraine không cần một quân đội 600.000 người nếu thực sự có hòa bình”, hay dự báo rằng khi chiến tranh kết thúc thì việc gia nhập NATO sẽ không còn bức thiết như trước – tất cả nghe có vẻ hợp lý trên giấy. Nhưng giấy tờ luôn thay đổi khi chạm vào thực tế, và lịch sử các “bản ghi nhớ” từng bị xé bỏ đã nói lên điều đó.
G8, tái thiết và những câu hỏi không ai trả lời rõ
Trong những dòng chữ kín đáo của đề xuất hòa bình còn có cả những câu hỏi về tương lai quan hệ giữa Nga và phương Tây: liệu Moscow có trở lại G8? Liệu một ngày nào đó Putin sẽ bắt tay với các lãnh đạo châu Âu tại một hội nghị thượng đỉnh, như thể cuộc xâm lược chưa từng xảy ra?
Và nếu chiến tranh dừng lại, ai sẽ trả tiền cho việc tái thiết một Ukraine bị tàn phá bởi bom đạn? Trong cả Nga lẫn Ukraine, những ai hiểu cách đồng tiền vận hành đều hiểu đó sẽ là một mê cung lợi ích, tham nhũng, các nhóm tài phiệt và hợp đồng mờ ám – dù có dựng lên bao nhiêu cơ chế “giám sát minh bạch” đi nữa.
Những điều khoản ấy, dù quan trọng, có thể sẽ biến dạng hoặc biến mất trong những tháng năm sau khi một thỏa thuận được ký – nếu thỏa thuận đó thật sự ra đời. Câu hỏi sống còn vẫn chỉ là một: văn bản đó có đủ sức chấm dứt tiếng súng hay không?
Zelensky trước “lựa chọn xấu” và “không có lựa chọn”
Tổng thống Volodymyr Zelensky đang tiến gần đến một bài toán mà mọi lãnh đạo thời chiến đều kinh hãi: đánh đổi tương lai an ninh của đất nước lấy một bản hòa ước mà ông không tin là bền vững.
Một bên là các cam kết an ninh dài hạn từ Mỹ và châu Âu – những “tấm khiên” bằng chữ ký, nghị quyết, hiệp ước. Bên kia là cái giá phải trả nếu nhượng Donetsk: đòn chí mạng vào uy tín của Zelensky, cú đánh vào tinh thần của quân đội và xã hội Ukraine, và tiền lệ nguy hiểm rằng bạo lực quân sự có thể mua được lãnh thổ.
Đó đã là một lựa chọn tồi, ngay cả trong giả định là thỏa thuận được tôn trọng. Còn nếu vài năm sau, Kremlin lại phá vỡ thỏa thuận như đã từng, thì thực ra không còn “lựa chọn” nào hết – chỉ còn là sự trần trụi của một quốc gia đã mất đất nhưng vẫn chưa có hòa bình.
Kyiv giữa vòng vây khủng hoảng
Tương lai gần không mang nhiều tin tốt cho Kyiv. Chính quyền Zelensky đang bị bao vây bởi một loạt khủng hoảng cùng lúc. Cuộc tranh cãi về hạn chót Lễ Tạ Ơn của Trump đã vô tình che mờ trên mặt báo một vụ bê bối tham nhũng bùng phát trở lại: các điều tra viên vừa khám xét nhà của Chánh văn phòng tổng thống kiêm trưởng đoàn đàm phán Andriy Yermak. Bóng ma “nội gián” và “lợi ích nhóm” vì thế lại lảng vảng ngay trong thượng tầng lãnh đạo, đúng thời điểm cần sự đoàn kết nhất.
Trên chiến trường, quân đội Ukraine đang đối mặt với khủng hoảng nhân lực. Liên minh châu Âu gửi tín hiệu rằng nguồn tài trợ cho Kyiv trong năm tới vẫn còn nhiều dấu hỏi, dù Brussels trấn an họ “có thể lấp được khoảng trống”. Nhưng tiền và người đều không phải phép màu tức thời.
Ở tiền tuyến, ba mặt trận cùng báo động đỏ: Nga đang đẩy mạnh ở Zaporizhzhia, tiến chậm nhưng đều đặn ở Pokrovsk (Donetsk), và lấn tới ở Kupiansk ở phía Bắc. Với số binh sĩ ngày càng mỏng, Ukraine khó có thể “chữa cháy” cùng lúc ở nhiều hướng.
Mùa Đông Donetsk và canh bạc chờ đối thủ “gãy”
Phần Donetsk còn nằm trong tay Kyiv đang bước vào một mùa Đông đầy hiểm họa. Thành phố Kramatorsk – trung tâm quân sự then chốt – đã nằm trong tầm bắn của các loại drone tấn công tầm ngắn. Quân Nga đủ gần để biến mọi đêm tối thành tiếng còi báo động. Trong bối cảnh đó, Kyiv khó có khả năng giành lại lãnh thổ trong tương lai gần. Câu hỏi đặt ra không phải là “bao giờ chúng ta phản công lấy lại đất”, mà là “liệu chúng ta có kéo được Nga tới điểm gãy trước hay không”.
Hy vọng thầm lặng – có lẽ hơi mong manh – của Kyiv và các đồng minh là: nếu Ukraine có thể buộc Nga tiếp tục tiêu hao sinh lực, đốt ngân sách, vắt kiệt nền kinh tế vào cỗ máy chiến tranh, thì một ngày nào đó, hệ thống quyền lực ở Moscow sẽ tự nứt vỡ.
Không ai có thể đoán trước trong một xã hội khép kín như Nga, cú gãy ấy ở gần hay rất xa. Cuộc nổi loạn Wagner năm 2023 từng bị coi là chuyện hoang đường, cho đến khi người ta thấy đoàn xe của Yevgeny Prigozhin chạy thẳng về phía Moscow trong một cuối tuần hỗn loạn. Trái lại, những khó khăn của Ukraine lại phơi bày công khai: thiếu quân, thiếu đạn, mệt mỏi sau nhiều năm chiến tranh – và chính vì thế càng trở nên nhức nhối.
Hòa bình “không tưởng” dần trở thành khả dĩ
Cuộc chiến đối với Zelensky là cuộc chiến sinh tử: Ukraine không có “xa xỉ phẩm” là quyền chán nản rồi bỏ cuộc. Nga thì có – về lý thuyết, Moscow có thể một ngày tuyên bố “đạt mục tiêu” và dừng tay. Nhưng đó lại chính là nghịch lý khiến bàn cờ ngoại giao 10 tháng qua trở nên rối rắm: trong cơn mơ tìm một lối thoát, người ta đã bắt đầu đặt lên bàn những đề xuất từng bị xem là không tưởng.
Ý tưởng “nhường đất lấy hòa bình” từng bị Kyiv và châu Âu thẳng thắn chế nhạo trong suốt thời Biden, nay đã xuất hiện trong bản thảo đầu tiên của kế hoạch hòa bình 28 điểm do Trump khởi xướng. Nó biến mất trong bản phản đề nghị của châu Âu bị rò rỉ sau đó, nhưng rõ ràng vẫn còn nguyên trong “danh sách điều ước” tối đa của Putin.
Một vòng lặp mới nhiều khả năng sẽ lại xuất hiện. Đặc phái viên Witkoff đến Moscow, nghe Điện Kremlin nhắc lại lập trường: không có Donetsk, không có hòa bình. Ông quay về báo cáo với Trump. Zelensky lại phải chịu thêm một vòng gây sức ép, thêm một “hạn chót” kiểu Lễ Tạ Ơn khác.
Và thế là thế giới lại tiếp tục sống trong ảo giác rằng hòa bình đang ở rất gần, trong khi ngoài chiến hào Donetsk, Kramatorsk, Zaporizhzhia, những người lính vẫn ngửa cổ nhìn lên bầu trời kiếm tìm drone tấn công – để hiểu rằng mỗi ngày trôi qua không phải là một “tiến triển ngoại giao”, mà là thêm một lớp máu mới phủ lên những bản đồ đang được vẽ lại bằng pháo và lửa.
