Một đường chạy ở đảo Kish, và một lời “không” rất khẽ
Đầu tháng 12, trên đảo nghỉ dưỡng Kish của Iran, hàng trăm phụ nữ xếp hàng cho một cuộc chạy marathon. Họ mặc áo thun, legging đồng bộ, tóc buộc hờ sau gáy — và điều nổi bật nhất không nằm ở số km, mà ở thứ họ không làm: họ không đội khăn trùm đầu như chỉ thị.
Trong một đất nước mà phớt lờ quy định trang phục có thể dẫn tới phạt nặng hoặc án tù, ban tổ chức đă “chuẩn bị trước” bằng cách bỏ kèm khăn trùm đầu trong bộ đồ phát cho vận động viên, như thể lường trước vi phạm. Nhưng các nữ runner vẫn hướng mắt về phía trước, chọn đường chạy thay v́ chọn sự sợ hăi.
Đó không phải một cuộc biểu t́nh, cũng không phải một tuyên ngôn dài ḍng. Chỉ là một hành động nhỏ, lặng lẽ, nhưng nó giống như dấu kim chích vào bức tường kiểm soát đă dựng lên suốt nhiều thập kỷ.
Tehran và khoảnh khắc “Seven Nation Army”: văn hóa đường phố trở lại
Tháng 10, ngay giữa thủ đô Tehran, một ban nhạc chơi đoạn riff “Seven Nation Army” trước đám đông lắc đầu cuồng nhiệt. Khoảnh khắc ấy lan truyền chóng mặt trên mạng xă hội, đến mức chính Jack White — guitarist đứng sau bản hit của The White Stripes — cũng chia sẻ lại.
Iran từng tự định nghĩa ḿnh như một thành tŕ chống “ảnh hưởng văn hóa phương Tây”. Nhưng khi người ta bắt đầu giành lại đường phố bằng âm nhạc, bằng tiếng ḥ reo, bằng một nhịp trống, th́ quyền lực biểu tượng của sự kiểm soát cũng bị xói ṃn — không ầm ỹ, nhưng dai dẳng.
Tuần này: chợ búa xuống đường v́ đồng tiền sụp, hô khẩu hiệu chống chế độ
Và rồi tuần này, một đợt bất măn khác trồi lên rơ rệt hơn: tiểu thương và giới buôn bán ở nhiều thành phố Iran xuống đường, hô khẩu hiệu chống chế độ v́ không c̣n đủ sức trả tiền thuê sau khi đồng rial rơi xuống mức thấp kỷ lục.
Các cuộc xuống đường này được mô tả là lớn nhất kể từ năm 2022 — khi cái chết của Mahsa Amini (22 tuổi) trong trại giam của cảnh sát đạo đức đă kích hoạt làn sóng biểu t́nh toàn quốc. Cô bị bắt v́ bị cho là đội khăn trùm đầu “không đúng quy định”.
Dù hiện tại quy mô phản kháng vẫn bị giới hạn, chuỗi sự kiện này cho thấy một điều: sự bất măn trong xă hội Iran đang tích tụ, và người dân đang “đ̣i lại” không gian công cộng cùng quyền tự do cá nhân bằng những hành vi bất tuân rời rạc, không cần điều phối, nhưng ngày càng phổ biến.
Chế độ lo sinh tồn: dân bất tuân tăng, nhưng nhà nước dường như nhắm mắt làm ngơ
Bài viết mô tả chính quyền thần quyền Hồi giáo — vốn rất cảnh giác trước ảnh hưởng phương Tây — đang có xu hướng “nh́n sang chỗ khác” trước làn sóng bất tuân dân sự, để tập trung vào mục tiêu tối thượng: tự sinh tồn.
Ngồi ở đỉnh kim tự tháp quyền lực là Lănh tụ tối cao Ayatollah Ali Khamenei, 86 tuổi, sức khỏe suy yếu. Người từng dành nhiều thập kỷ gia cố chế độ trước đe dọa trong – ngoài nay phải đối mặt với một chiến lược đang hụt dần tác dụng.
Trong nước: giới trẻ thách thức chuẩn mực tôn giáo chưa từng thấy, đồng rial rơi kỷ lục, nhiều thành phố thiếu nước, biểu t́nh bắt đầu nhen lên. Ngoài biên giới: Israel — kẻ thù không đội trời chung — tiếp tục vận động Mỹ cho những hành động quân sự mạnh tay hơn.
Trong bối cảnh lựa chọn nào cũng nhiều rủi ro, Khamenei bị mô tả đang chơi “tṛ chờ”: thận trọng, né quyết định lớn, tránh những chiến lược đột ngột dù khủng hoảng trong nước chồng chất.
Một nhà quan sát về Iran nói cảm giác như “không có ai ở nhà”: không ai ra quyết định lớn, hoặc Khamenei không cho phép quyết định thật sự được đưa ra. V́ với ông, quyết ǵ lúc này cũng có “mặt trái” rất nặng.
Sau cuộc chiến 12 ngày với Israel: bộ máy yếu đi, niềm tin rơi nhanh
Bài viết nhắc rằng trong cuộc chiến kéo dài 12 ngày với Israel hồi tháng 6, Khamenei được cho là đă ở trong trạng thái “mất liên lạc” và trú trong một boong-ke ngầm v́ an toàn. Cuộc xung đột khiến Tehran bất ngờ, dù Iran đă chuẩn bị nhiều năm.
Sau chiến sự, Khamenei bước ra với một thực tế khó chịu: quân đội suy yếu, chương tŕnh hạt nhân bị hư hại nặng, và người dân mất niềm tin nhanh vào những chính sách đă 36 năm tuổi của một lănh tụ từng được coi là “cách mạng”.
Những tháng sau đó, đời sống thường nhật càng nặng nề: mất điện triền miên, lạm phát kỷ lục, thất nghiệp tăng, người dân nh́n một tầng lănh đạo “bất lực” trước bức tranh rối bời.
V́ thiếu điện mùa đông, chính phủ chuyển sang loại nhiên liệu rẻ hơn, chất lượng thấp hơn, bẩn hơn khí tự nhiên, khiến bầu trời mù khói. Trong khi đó, 20 tỉnh trải qua đợt hạn tồi tệ nhất hơn 40 năm. Khủng hoảng nước tệ tới mức Tổng thống Masoud Pezeshkian từng công khai gợi ư ư tưởng “di tản dân khỏi Tehran” để giảm áp lực lên nguồn cung đang cạn.
Kinh tế cũng như một chiếc xe tuột dốc: tiền bị in quá nhiều khiến đồng rial mất giá sâu đến mức ngân sách nhà nước phải tính bằng những con số “khổng lồ” tới mức nghe như phi thực.
Đối ngoại sa sút: trục ảnh hưởng đứt găy, các “proxy” suy yếu, Syria đổi màu
Bài viết mô tả chính sách đối ngoại từng tinh ranh và sáng tạo của Iran nay “kẹt cứng”, không thấy đột phá ngoại giao khi phương Tây siết trừng phạt. Mạng lưới lực lượng ủy nhiệm của Vệ binh Cách mạng — vốn là đ̣n bẩy ảnh hưởng khu vực — bị suy yếu mạnh v́ bị Israel nhắm mục tiêu gần như hàng ngày. Iran cũng mất một lợi thế lănh thổ quan trọng khi phe nổi dậy Syria lật đổ triều đại Assad thân Iran hồi năm ngoái.
Trong nước, giới tinh hoa chính trị đổ lỗi lẫn nhau, c̣n Khamenei vẫn bám “bài cũ”: sản xuất tên lửa, drone; cố phục hồi mạng lưới ủy nhiệm; và từ chối các điều kiện đàm phán của phương Tây.
Một nhận định được trích: ai ở Iran cũng muốn thay đổi — phe cứng rắn muốn quay về quá khứ, phe cải cách muốn đi tới tương lai, c̣n nhiều người ôn ḥa chỉ cần “bất kỳ thay đổi nào”. Không ai hài ḷng với hiện trạng.
Hậu Khamenei: khoảnh khắc then chốt nhất của Cộng ḥa Hồi giáo
Khamenei đă củng cố Cách mạng Hồi giáo sâu đến mức, ngày ông rời khỏi sân khấu — dù v́ qua đời hay bị lật đổ — sẽ là khoảnh khắc mang tính bước ngoặt nhất trong lịch sử Cộng ḥa Hồi giáo.
Một chuyên gia thuộc International Crisis Group nói sự ra đi ấy sẽ mở ra cơ hội thay đổi hướng đi địa chiến lược của Iran, nhưng mọi thứ phụ thuộc vào người kế nhiệm.
Tuy nhiên, việc chọn người kế nhiệm vẫn chưa rơ ràng. Các phân tích nhắc đến những cái tên như Mojtaba Khamenei (con trai ông, một giáo sĩ có ảnh hưởng) hoặc Hassan Khomeini (cháu nội người sáng lập cách mạng 1979). Và thế giới bên ngoài có rất ít ảnh hưởng lên việc ai sẽ lên, v́ nó phụ thuộc vào cán cân quyền lực nội bộ.
Netanyahu sang Mỹ, “hồ sơ hạt nhân” khép lại, Israel chuyển sang tên lửa
Trong khi Iran sôi ngầm, một đe dọa bên ngoài cũng tăng nhiệt: Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu bay sang Mỹ tuần này để vận động Tổng thống Donald Trump cứng rắn hơn, lần này nhấn mạnh tới chương tŕnh tên lửa đạn đạo của Iran.
Bài viết dẫn một phân tích cho rằng Trump nhiều lần tuyên bố chương tŕnh hạt nhân Iran đă bị phá hủy, khiến lư do “hạt nhân” — vốn là lập luận mạnh nhất để lôi kéo Mỹ ủng hộ chiến tranh — bị suy yếu. V́ vậy Netanyahu “xoay trục” sang tên lửa nhằm tạo một cái cớ mới.
Trump sau khi gặp Netanyahu nói nếu Iran xây dựng lại, “chúng ta sẽ phải đánh gục họ,” thậm chí dùng lời lẽ rất mạnh: “We’ll knock the hell out of them.”
Iran hôm nay: tiếng trống ngoài đường phố, đồng tiền rơi, và sự sợ hăi đang ṃn đi
Một cuộc chạy không đội khăn. Một đoạn riff rock giữa Tehran. Một đám tiểu thương xuống đường v́ không trả nổi tiền thuê. Những mảnh ghép ấy không phải một cuộc cách mạng hoàn chỉnh — ít nhất là chưa.
Nhưng chúng cho thấy một điều: xă hội Iran đang t́m cách tự nới chiếc ṿng quanh cổ ḿnh, từng chút, bằng những hành động đời thường, không khẩu hiệu lớn, không chỉ huy trung tâm.
Và khi người dân bắt đầu quen với việc “không nghe” nữa, điều nguy hiểm nhất với một chế độ không hẳn là đám đông hét lớn. Mà là hàng triệu người lặng lẽ bước qua ranh giới sợ hăi — mỗi ngày một chút.
