Khi chữ “giải phóng” bị kéo lệch khỏi ý nghĩa thật
Trong ngôn ngữ bình thường, “giải phóng” có nghĩa rất rõ: làm cho một người hay một dân tộc thoát khỏi nô lệ, áp bức, chiếm đóng; giành lại tự do và độc lập. “Chiến sĩ giải phóng” vì thế phải là người cầm súng chống lại ngoại bang đang thống trị đất nước mình, để phá xiềng xích cho đồng bào. Thế nhưng trong câu chuyện Việt Nam 1954–1975, người ta đã gắn chữ “giải phóng” ấy lên đoàn quân mang cờ đỏ từ miền Bắc tràn vào miền Nam – nơi vốn đã là một quốc gia có chủ quyền, có chính phủ, có quân đội, có hiến pháp, dù còn đầy khiếm khuyết. Nếu bản thân miền Nam không phải lãnh thổ bị thực dân chiếm đóng, nếu người dân ở đó không hề xin ai “giải phóng”, thì việc gọi những người cầm súng tiến vào đó là “chiến sĩ giải phóng” có phải là một nghịch lý ngay từ gốc?
Hai cách gọi tên cuộc chiến: ai “giải phóng”, ai “tự vệ”?
Người Mỹ, một bên tham chiến, gọi đơn giản là “Chiến tranh Việt Nam”. Miền Bắc thì gọi đó là “chiến tranh giải phóng chống xâm lược”, còn miền Nam xem đó là “chiến tranh tự vệ chống cộng sản xâm lược”. Trong chiến tranh, mạnh được yếu thua, kẻ chiến thắng đương nhiên chiếm quyền viết lịch sử theo cách của mình. Sau 1975, toàn bộ hệ thống tuyên truyền đều chỉ còn một giọng: miền Bắc là phe “giải phóng”, miền Nam là “nguỵ”, là “tay sai”, là “bị Mỹ xâm lược”. Nhưng sự thật lịch sử đâu thể chỉ gói gọn trong vài câu khẩu hiệu. Nếu đó là một cuộc chiến giải phóng đúng nghĩa, tại sao khi đất nước “thống nhất” xong, lại có cả một nửa dân tộc mang nỗi buồn sâu thẳm, đến mức một người như Võ Văn Kiệt – đứng về phía thắng cuộc – cũng phải thừa nhận: “Ngày 30 tháng 4 có triệu người vui thì cũng có triệu người buồn”? Một cuộc giải phóng mà niềm vui và nỗi đau chia đôi dân tộc, liệu có còn đúng nghĩa là giải phóng?
VNCH: một quốc gia có thật, không phải “chế độ tay sai”
Không ai phủ nhận chế độ miền Nam có đầy khiếm khuyết, từ tham nhũng, phân hóa xã hội cho tới bất ổn chính trị. Nhưng bảo rằng Việt Nam Cộng Hòa chỉ là “chế độ tay sai”, rằng quân lực VNCH chỉ là lính đánh thuê cho Mỹ, là xúc phạm cả một thế hệ đã đổ máu giữ gìn từng tấc đất trước làn sóng cộng sản. Trong chiến tranh, không có thể chế nào hoàn hảo: chính trị xáo trộn, kinh tế bị dồn vào chiến phí, giáo dục và văn hóa cũng chịu cảnh bom đạn. Hãy nhìn Ukraine hôm nay gồng mình trước quân Nga, sống còn trong viện trợ vũ khí của phương Tây, mới thấy VNCH ngày xưa cũng ở vào thế tương tự: dựa vào Mỹ để tồn tại, nhưng không vì thế mà mất đi tư cách một quốc gia có chủ quyền. Hai anh em ông Ngô Đình Diệm bị giết một phần vì không muốn cho Mỹ đổ quân trực tiếp vào Việt Nam. Cái chết của họ mở toang cánh cửa cho quân đội Mỹ, đồng thời trao cho Hà Nội cái cớ vàng để mở đường mòn Hồ Chí Minh, đưa quân chính quy vào miền Nam trong danh nghĩa “giải phóng”.
Không ai ở miền Nam xin được “giải phóng”
Từ những lời ngắn gọn của ông Kiệt, có thể nói một cách thẳng thắn: không người dân miền Nam nào thức dậy vào buổi sáng, cầu mong một đạo quân từ phía bắc Bến Hải tràn xuống “giải phóng mình khỏi Mỹ” cả. Người dân chỉ mong được sống yên ổn, làm ăn, nuôi con, đi học, thờ Chúa, thờ Phật theo cách mình muốn. Nếu Mỹ đúng là “đế quốc xâm lược”, nếu VNCH chỉ là “bù nhìn tay sai”, thì tại sao sau 1975, hàng triệu người phải liều chết vượt biển, chết giữa đại dương để tìm tới chính những “đế quốc” đó? Có người Nhật nào đi biểu tình đòi “giải phóng Nhật Bản thoát ách xâm lược của đế quốc Mỹ” dù lính Mỹ đóng ở Nhật từ sau Thế chiến II tới giờ? Có người Hàn Quốc nào muốn “đánh cho Mỹ cút, đánh cho Nam Hàn nhào” không? Dân Đức cũng vậy. Sự hiện diện của quân đội Mỹ ở những nước ấy, cũng như ở miền Nam trước 1975, cùng xuất phát từ một logic chiến lược của thời Chiến tranh Lạnh – không phải một cuộc xâm lược thuộc địa kiểu thế kỷ 19.
Lịch sử không thể là chỗ để chửi bới và dựng tượng một chiều
Khi người ta viết lịch sử bằng ngòi bút của kẻ thắng, những tiếng gọi “chiến sĩ giải phóng” đi kèm với cách gọi “thằng Thiệu”, “thằng Mỹ”, “thằng Ánh”, “thằng Duyệt” không chỉ là xúc phạm cá nhân mà còn đánh mất phẩm giá của chính người cầm bút. Lịch sử là một ngành khoa học, mà trong khoa học thì không có chỗ cho bịa đặt, cho ngôn từ miệt thị nhằm thỏa mãn hận thù. Một cuốn sách gọi hàng triệu người lính VNCH – những người đã chết trên chiến trường, đã nằm lại trong rừng sâu biển rộng – bằng hai chữ “nguỵ” thì cuốn sách ấy chỉ là công cụ tuyên truyền, chứ không phải lịch sử. Và trong không gian lịch sử bị bóp méo như vậy, cụm từ “chiến sĩ giải phóng” rốt cuộc chỉ còn là một nhãn dán chính trị rẻ tiền, không mang chút ý nghĩa đạo lý nào.
Trả lại ý nghĩa cho hai chữ “giải phóng”
Muốn hòa giải, hòa hợp thật sự, trước hết phải trả lại ý nghĩa trong trẻo cho ngôn ngữ. “Giải phóng” không thể dùng để chỉ một cuộc chiến mà mục tiêu tối hậu là thống nhất đất nước dưới một mô hình ý thức hệ duy nhất, bất chấp cái giá nhân mạng và tự do. “Chiến sĩ giải phóng” không thể là người cầm súng tiến vào một vùng đất nơi người ta không hề mong mình tới, rồi sau đó áp đặt một chế độ mới khiến hàng triệu người phải bỏ nước ra đi. Có thể trong mắt nhiều người miền Bắc, cuộc chiến ấy là chính nghĩa. Nhưng cũng phải chấp nhận rằng, với vô số người miền Nam, đó là một cuộc xâm lược, một cuộc đổi chủ cưỡng bức. Khi ta dám nhìn thẳng vào sự khác biệt ấy, dám thừa nhận có “triệu người vui, triệu người buồn”, thì lúc đó mới có thể bắt đầu viết lại lịch sử theo cách công bằng hơn, bớt đi những khẩu hiệu và tính từ, thêm vào đó sự tôn trọng cho những phận người ở cả hai phía.
Cho đến khi điều ấy xảy ra, cụm từ “chiến sĩ giải phóng” vẫn chỉ là một bóng chữ đứng chơ vơ trên những tấm pano, trong khi ở chiều sâu của ký ức dân tộc, người ta vẫn âm thầm tự hỏi: “Làm gì có giải phóng mà nói tới chuyện chiến sĩ giải phóng?”
