Thiên hạ phân ba, các thế lực lớn như Tào Tháo ở phương Bắc, Tôn Quyền ở Giang Đông và Lưu Bị ở Kinh Châu đều muốn thu phục nhân tài. Tuy nhiên, Gia Cát Lượng đă chọn pḥ tá Lưu Bị – người khi ấy thế lực c̣n rất nhỏ, phải nương nhờ người khác và nhiều phen bôn tẩu...
Gia Cát Lượng, tự Khổng Minh, hiệu Ngọa Long, sinh vào mùa thu năm Tân Dậu (181) tại đất Dương Đô, quận Lang Nha, thuộc Từ Châu, nay là huyện Nghi Nam, tỉnh Sơn Đông (Trung Quốc). Ông xuất thân trong một ḍng sĩ tộc danh giá, họ Gia Cát (諸葛) – một họ kép hiếm gặp – được cho là hậu duệ của quan Tư lệ Hiệu úy Gia Cát Phong thời nhà Hán. Cha ông, Gia Cát Khuê, từng giữ chức Quận thừa tại Thái Sơn, song mất sớm khi Gia Cát Lượng c̣n nhỏ. Gia đ́nh có ba anh em trai: Gia Cát Cẩn, Gia Cát Lượng và Gia Cát Quân. Sau khi cha qua đời, chú ruột ông là Gia Cát Huyền – người từng làm Thái thú Dự Chương dưới quyền Viên Thuật – đă dẫn hai cháu đến nhậm chức, mở đầu quăng thời gian Gia Cát Lượng bôn ba khắp nơi, sống dựa vào họ hàng và bằng hữu.
Tuổi thơ của Gia Cát Lượng không hẳn sung túc dù mang ḍng dơi quyền quư. Sau khi chú mất, ông cùng em trai đến Kinh Châu nương nhờ Lưu Biểu – một người quen cũ của gia tộc. Chính giai đoạn này, ông có cơ hội tiếp xúc với nhiều nhân sĩ, quan lại, học giả lớn, đồng thời định h́nh tư tưởng và chí hướng của ḿnh. Là người hiếu học, nhưng Gia Cát Lượng không học theo lối “chép từng chữ” mà đọc bao quát, nắm lấy cốt lơi của tri thức. Ông không xem trọng việc thuộc ḷng từng chương mà chú trọng hiểu bản chất sự việc, như lời sử gia nhận xét: “Ông giỏi nắm tinh túy, chứ không tầm chương trích cú”.
Theo ghi chép, Gia Cát Lượng từng đến học ở nhà Bàng Đức Công tại Tương Dương. Lúc đầu, ông một ḿnh lạy dưới giường, được thầy quan sát kỹ rồi mới thu nhận làm tṛ. Chính Bàng Đức Công là người đặt biệt danh “Ngọa Long” cho ông – ư chỉ “con rồng đang ngủ”, tượng trưng cho tài năng tiềm ẩn chờ thời cơ thức dậy. Sau này, khi ẩn cư tại Long Trung, Nam Dương, Gia Cát Lượng cày ruộng tự nuôi sống bản thân, nghiên cứu học thuật, thường ngâm thơ theo khúc Lương Phủ, sống một đời thanh bạch và thấu hiểu thời thế. Ông từng tự ví ḿnh cùng hàng với Quản Trọng và Nhạc Nghị – hai bậc hiền tài pḥ tá đế vương thời xưa. Chính quăng đời ẩn dật đó giúp ông rèn giũa nhân cách, giữ tâm trong sáng, tránh xa danh lợi tầm thường, đồng thời chuẩn bị cho sự nghiệp lớn về sau.
Khi triều Hán suy yếu, thiên hạ phân ba, các thế lực lớn như Tào Tháo ở phương Bắc, Tôn Quyền ở Giang Đông và Lưu Bị ở Kinh Châu đều muốn thu phục nhân tài. Tuy nhiên, Gia Cát Lượng đă chọn pḥ tá Lưu Bị – người khi ấy thế lực c̣n rất nhỏ, phải nương nhờ người khác và nhiều phen bôn tẩu – thay v́ theo Tào Tháo, kẻ đang nắm trong tay nửa thiên hạ. Lựa chọn này từng khiến nhiều người ngạc nhiên, nhưng xét kỹ, đó là một quyết định có lư trí, gắn liền với bản chất và chí hướng của ông.
Trước hết, lư tưởng khôi phục nhà Hán và đề cao nhân nghĩa là sợi chỉ đỏ xuyên suốt cuộc đời Gia Cát Lượng. Sống trong thời loạn, ông không mang tham vọng lập quốc riêng mà mong muốn trở thành hiền thần giúp một minh chủ phục hưng triều Hán. Lưu Bị, tuy thế yếu, lại là người có ḷng nhân, có danh nghĩa “hậu duệ trung hưng Hán thất”. Cả hai người gặp nhau như “tri âm tri kỷ”, cùng chia sẻ một lư tưởng về đạo nghĩa và chính thống. Tào Tháo tuy tài năng xuất chúng, có tầm nh́n chính trị và quân sự, nhưng thiên về mưu bá nghiệp hơn là chính nghĩa; ông từng nói: “Thà ta phụ người, chứ không để người phụ ta”. Tư tưởng ấy trái ngược hoàn toàn với chí hướng “lấy đức trị người, lấy nhân làm gốc” của Gia Cát Lượng. V́ vậy, dù theo Tào Tháo có thể dễ dàng đạt được danh vọng, ông vẫn chọn con đường gian nan hơn – theo người tuy yếu nhưng hợp đạo.
Lư do thứ hai xuất phát từ tầm nh́n chiến lược nhằm đảm bảo an toàn cho cả ḍng họ. Trong thời đại loạn lạc, việc chọn chủ không chỉ là lựa chọn cá nhân mà c̣n liên quan đến vận mệnh gia tộc. Gia Cát Lượng cùng anh em đă phân chia hướng đi: Gia Cát Cẩn theo Đông Ngô, Gia Cát Quân và Gia Cát Lượng theo Thục Hán, c̣n người em họ Gia Cát Đản phục vụ nước Ngụy. Ba anh em chọn ba thế lực khác nhau là cách “phân tán rủi ro”, giúp họ Gia có chỗ đứng vững trong mọi biến động chính trị. Nếu tất cả cùng theo một thế lực, khi phe ấy thất bại, cả gia tộc sẽ bị vạ lây. Bằng cách này, Gia Cát Lượng vừa có thể yên tâm theo đuổi lư tưởng cá nhân, vừa giữ được an toàn cho người thân – một sự tính toán khôn ngoan trong thời chiến quốc chia ba.
Lư do thứ ba liên quan đến môi trường và khả năng phát huy bản thân. Nếu theo Tào Tháo, ông sẽ phải đối đầu với hàng loạt mưu sĩ tài năng như Tuân Úc, Quách Gia, Giả Hủ – những người đă có chỗ đứng vững chắc trong triều. C̣n nếu theo Đông Ngô, nơi anh trai ông là Gia Cát Cẩn đă làm đại thần, rất dễ xảy ra mâu thuẫn về vị thế hoặc sự so sánh giữa hai anh em. Ngược lại, Lưu Bị lúc ấy đang thiếu nhân tài, cần người hoạch định chiến lược. Gia Cát Lượng trong môi trường đó có cơ hội thể hiện toàn diện tài năng và được trọng dụng xứng đáng. Chính khoảng trống ấy giúp ông có thể “vẽ bản đồ thiên hạ”, hoạch định kế sách h́nh thành thế chân vạc Tam Quốc, và trở thành Thừa tướng khai quốc của Thục Hán sau này.
Việc chọn một thế lực yếu hơn không hề là sai lầm, mà là biểu hiện của bản lĩnh và tầm nh́n dài hạn. Lưu Bị trọng người hiền, coi nhân nghĩa làm đầu, sẵn sàng “tam cố thảo lư” – ba lần đến cầu người hiền – điều đó thể hiện sự chân thành và tôn trọng nhân tài. Chính sự chân thành ấy khiến Gia Cát Lượng động tâm, nhận lời ra giúp, mở đầu cho một trong những mối minh chủ – mưu thần nổi tiếng nhất lịch sử Trung Hoa.
Gia Cát Lượng không chọn theo một thế lực lớn v́ danh lợi dễ đến, mà chọn con đường phù hợp với lư tưởng và bản chất của ḿnh: trung thành với Hán thất, đặt nghĩa lớn lên trên lợi nhỏ, và ǵn giữ danh dự của ḍng tộc. Sự học và tư duy của ông – “nắm tinh tuư chứ không tầm chương trích cú” – phản ánh cách ông nh́n nhận thời thế: không chạy theo cái hào nhoáng trước mắt, mà chọn giá trị bền vững lâu dài. Quyết định pḥ tá Lưu Bị v́ thế không chỉ là sự lựa chọn của một người tài, mà c̣n là biểu hiện của một trí tuệ thấu đáo và một tâm hồn trung chính.
Hơn hai ngh́n năm trôi qua, h́nh tượng Gia Cát Lượng vẫn được tôn kính như biểu tượng của trí tuệ và trung nghĩa. Ông là người hiểu rơ bản thân, hiểu thời cuộc, biết khi nào nên ẩn, khi nào nên ra. Trong cơn loạn thế, ông không chọn quyền lực dễ đến, mà chọn con đường khó khăn hơn nhưng đúng với chí hướng của ḿnh – một lựa chọn khiến tên tuổi ông trường tồn cùng lịch sử.
Vietbf @ Sưu tầm
