India “Picasso của Ấn Độ”: Kỷ lục 13,75 triệu USD, bão tranh cãi tôn giáo và một bảo tàng sắp mở ở Qatar

[Gibbs]

“Một năm, hai phiên đấu giá”: Vinh quang và giông bão
Tháng 3 năm nay, bức “Untitled (Gram Yatra)” dài 14 feet của M.F. Husain lập kỷ lục 13,75 triệu USD, trở thành tác phẩm hiện đại Ấn Độ đắt nhất từng lên sàn; khán phòng Christie’s (New York) vỗ tay vang dội. Ba tháng sau, 25 bức tranh tưởng thất lạc của Husain đấu giá ở Mumbai trong không khí căng thẳng: cảnh sát lập rào chắn, sau khi một nhóm dân tộc chủ nghĩa Hindu cảnh báo “sẽ có biểu tình mạnh” vì cáo buộc tranh “tục tĩu, báng bổ”. Phiên bán vẫn diễn ra, song sự đối nghịch ấy phơi bày di sản phức hợp của Husain: vừa được tôn vinh, vừa bị công kích. Cùng năm, Tòa Delhi ra lệnh tịch thu hai bức “phản cảm”, trong khi Qatar Foundation công bố kế hoạch xây cả một bảo tàng dành riêng cho Husain (Qatar từng trao quốc tịch cho ông khi ông rời Ấn Độ năm 2006 vì lo ngại an toàn).

Người mở đường cho hiện đại Ấn Độ


Sinh năm 1915 tại Pandharpur (thành phố hành hương), Husain lớn lên giữa nghệ thuật Hindu và Hồi giáo, từng học thư pháp Urdu tại Sidhpur. Tuổi đôi mươi, ông đến Mumbai vẽ billboard cho điện ảnh Hindi—nơi định hình gam màu rực, hình khối phẳng và niềm say mê với biểu tượng đại chúng. Năm 1947, trong bối cảnh độc lập – phân chia Ấn/ Pakistan, ông đồng sáng lập nhóm tiên phong Bombay Progressive Artists’ Group (PAG) cùng F.N. Souza và S.H. Raza, tìm kiếm một ngôn ngữ thị giác mới cho Ấn Độ: kết hợp chất liệu bản địa với ảnh hưởng hiện đại châu Âu (Picasso, Modigliani, Matisse).
Phong cách của Husain là cận lập thể trên nền trải nghiệm Ấn—điển hình ở “Gram Yatra” (1954): 13 ô truyện rực rỡ về đời sống nông thôn—xay lúa, chăn gia súc, canh tác—trong đó có hình tượng người nông dân vươn tay “đỡ” cả phong cảnh, như ẩn dụ “nông dân nâng đỡ đất nước”.

Khi biểu tượng chạm biên tín ngưỡng
Husain chơi đùa với biểu tượng—từ Mẹ Teresa, Indira Gandhi, sao Bollywood đến thần thoại. Một phần tranh của ông diễn giải nữ thần Hindu trong truyền thống khỏa thân của điêu khắc – hội họa Ấn Độ cổ, song bị một bộ phận xem là xúc phạm tôn giáo—nhất là khi ông là nghệ sĩ Hồi giáo. Dù Tối cao Pháp viện Ấn Độ sau này bác bỏ cáo buộc dâm ô (2008), thập niên 1990–2000 ông đối mặt kiện tụng, đe dọa, lệnh bắt, phòng trưng bày bị tấn công; Án treo “Bharat Mata” (bản đồ Ấn Độ như hình thể phụ nữ) càng thổi bùng tranh cãi. 1996: tranh Saraswati bị tạp chí cực hữu công kích; 1998: nhà – phòng tranh bị phá; 2006: triển lãm ở London hủy vì an ninh; Husain rời Ấn, nhận quốc tịch Qatar, và qua đời tại London năm 2011. Nhiều tiếng nói như Salman Rushdie coi vụ việc là phép thử tự do biểu đạt và tính thế tục của Ấn Độ.

“Nhiệt kế” chính trị – văn hóa của Ấn Độ đương đại
Phản ứng với Husain, theo các học giả, là “litmus test” cho chính trị văn hóa Ấn Độ: nhiều tác phẩm “gai” nhất thực ra vẽ từ thập niên 1970, nhưng bùng phát phản đối trong thập niên 1990—thời kỳ Hindutva lên cao và căng thẳng cộng đồng gia tăng. Sự quan tâm thị trường nghệ thuật toàn cầu gần đây (kỷ lục đấu giá, tranh thất lạc) cũng khuấy dậy vết thương cũ: một bên coi là xúc phạm, bên kia xem là tái ngữ pháp hóa hình tượng, trả biểu tượng về không gian chung của lịch sử nghệ thuật Ấn.

Nghệ sĩ “đi chân đất”: Sản lượng khổng lồ và “trình diễn” hội họa
Ước tính Husain để lại 30.000–40.000 tác phẩm: tranh, đồ họa, văn – phim (arthouse lẫn Bollywood). Ông từng triển lãm ở New York (1964), tham dự Biennial São Paulo (1971), vẽ 51 bức lấy cảm hứng “Mughal-e-Azam” (2007), và khi mất đang thực hiện chuỗi 99 tác phẩm về 99 danh xưng của Allah. Husain nổi tiếng đi chân đất, cầm cọ dài như gậy, sẵn sàng vẽ trực tiếp trước công chúng rồi đấu giá ngay—một master showman đích thực. Bạn hữu kể ông “nhớ đất Ấn” đến mức mê mẩn cả mùi bùn quê nhà.

Vì sao Husain vẫn đáng xem—và đáng tranh luận?

Ngôn ngữ tạo hình: phối bảng màu dân gian – pop với hình khối cận lập thể, tạo một Ấn Độ hiện đại mà không đoạn tuyệt truyền thống.

Định nghĩa căn cước: đặt nông thôn—“nền đất” của quốc gia—làm trung tâm diễn ngôn hiện đại.

Thử thách ranh giới: buộc xã hội đối diện câu hỏi tự do nghệ thuật, tôn giáo, đa nguyên—không bằng tuyên ngôn, mà bằng hình ảnh.

Đồng thời, không miễn trừ phê bình: cách dùng biểu tượng nữ của Husain tiếp tục đối thoại với những quan ngại về giới – quyền lực – thiêng/tục trong bối cảnh Ấn Độ đương đại.

Di sản mở—giữa bảo tàng mới và hồ sơ tịch thu
Một bên là bảo tàng Husain ở Qatar sắp hình thành; bên kia là lệnh tịch thu và tranh luận chưa dứt. Song chính độ phân cực ấy cho thấy vị trí độc nhất của Husain: trục xoay nơi nghệ thuật, chính trị, tín ngưỡng và thị trường va vào nhau. Nhìn lại “Gram Yatra”, ta hiểu thông điệp giản dị mà bền bỉ của ông: hiện đại hóa không thể quên đất – người; và một nền văn hóa lớn chỉ thực sự mạnh khi chịu được đối thoại—kể cả đối thoại khó chịu nhất.