Trong vỏn vẹn vài năm, bà Li trải qua hành tŕnh từ một nhà khoa học đầy triển vọng thành nhân vật tâm điểm gây tranh căi xoay quanh nguồn gốc đại dịch Covid-19.
Việc nhà virus học Li Meng Yan (Diêm Lệ Mộng) rời khỏi Hong Kong giữa cao điểm đại dịch Covid-19 vào tháng 4/2020 đă tạo ra một chuỗi hệ lụy kéo dài đến nay.
Từ một nghiên cứu sinh sau tiến sĩ tại pḥng thí nghiệm của Đại học Hong Kong (HKU), bà Li trở thành tâm điểm của một luồng cáo buộc chính trị hóa mạnh mẽ về nguồn gốc virus SARS-CoV-2. Sự ra đi bất ngờ, không lời từ biệt dành cho chồng và gia đ́nh, đă đặt ra câu hỏi về tác động của môi trường thông tin, sức ép tinh thần và mối quan hệ giữa khoa học và chính trị trong bối cảnh khẩn cấp toàn cầu.
Đồng thời, sự xuất hiện liên tiếp của bà Li trên các nền tảng truyền thông bảo thủ tại Mỹ đă khiến câu chuyện vượt ra khỏi phạm vi cá nhân hay chuyên môn.
Vấn đề nhanh chóng trở thành một phần của cuộc đấu tranh thông tin giữa nhiều nhóm lợi ích gắn với chính trường Mỹ và luồng ư kiến trái chiều về Bắc Kinh. Các lời chứng, phản hồi từ chồng bà, gia đ́nh bà và đồng nghiệp trước kia cho thấy bức tranh đa chiều của một trường hợp gây tranh căi hiếm có trong cộng đồng khoa học.
Nỗi sợ bị khuếch đại
Trong nhiều năm, bà Li và chồng là giáo sư Ranawaka Perera cùng làm việc tại một pḥng thí nghiệm virus học uy tín của Đại học Hong Kong. Theo ông Perera, cả hai từng có cuộc sống gia đ́nh hạnh phúc và một tương lai khoa học sáng sủa.
Bà Li Meng Yan (Diêm Lệ Mộng) và chồng là giáo sư Ranawaka Perera cùng làm việc tại Đại học Hong Kong. Ảnh: Ranawaka Perera.
Tuy nhiên, từ cuối năm 2019, khi dịch Covid-19 bắt đầu có dấu hiệu bùng phát tại Trung Quốc, “Yan trở nên lo âu thấy rơ”, ông kể lại. Ông Perera cho biết bà Li cảm thấy cấp trên phản ứng quá chậm trước thông tin lan truyền từ Trung Quốc về mức độ lây nhiễm của virus.
Bà Yan tin rằng virus được “nuôi cấy và cố ư phát tán” bởi chính phủ Trung Quốc, trong khi ông Perera cho rằng "mọi thứ c̣n quá sớm để đưa ra kết luận".
Trong thời gian đó, bà Li bắt đầu liên lạc với YouTuber Wang Dinggang (Vương Định Cương), một nhân vật chống Bắc Kinh tại Mỹ. “Ông ta đă khuếch đại nỗi sợ của cô ấy”, ông Perera kể lại.
Đầu tháng 4/2020, bà Yan bí mật rời Hong Kong. Ông Perera chỉ biết vợ đă bay sang Mỹ khi không thể liên lạc. Vé máy bay của bà, theo nhiều nguồn tin được New York Times dẫn lại, do một quỹ liên kết với Steve Bannon, cựu chiến lược gia trưởng Nhà Trắng, và tỉ phú lưu vong Guo Wengui (Quách Văn Quư) tài trợ.
Khi đặt chân đến Mỹ, bà Li được đưa vào một chuỗi “nhà an toàn” do mạng lưới của ông Bannon sắp xếp.
Chỉ vài tháng sau khi đến Mỹ, bà Yan xuất hiện trong nhiều chương tŕnh truyền h́nh bảo thủ, đặc biệt là chương tŕnh của nhà b́nh luận chính trị khuynh hướng bảo thủ Tucker Carlson vào mùa hè 2020.
Một buổi phỏng vấn giữa bà Li và ông Tucker Carlson thu hút đến 8,8 triệu lượt xem. Ảnh: Fox News.
Bà Li thúc đẩy quan điểm cho rằng SARS-CoV-2 là “vũ khí sinh học được thiết kế có chủ đích”. Ông Bannon sau đó tuyên bố bà Li là yếu tố “thay đổi cục diện” trong nỗ lực tạo nên “góc nh́n tương phản” đối với lập trường chính thức về nguồn gốc Covid-19.
Một quỹ có liên hệ với tỷ phú Guo được cho là đă cam kết trả bà Li 10.000 USD mỗi tháng để hỗ trợ “sứ mệnh chung chống Bắc Kinh”. Mối liên hệ tài chính này đặt ra nhiều nghi vấn về mức độ độc lập trong các phát biểu của bà, theo New York Times.
Tháng 9/2020, bà Li công bố một bản báo cáo chưa qua kiểm duyệt, cáo buộc SARS-CoV-2 được viết trong pḥng thí nghiệm. Giới khoa học nhanh chóng bác bỏ, đánh giá tài liệu “thiếu cơ sở và sai lệch trong phân tích”. Đại học Hong Kong cũng ra tuyên bố nhấn mạnh bà chỉ là “nghiên cứu sinh sau tiến sĩ với kinh nghiệm hạn chế trong lĩnh vực liên quan”.
Ngay sau khi đến Mỹ, bà Li vẫn giữ liên lạc với chồng và cha mẹ. Tuy nhiên, chỉ một thời gian ngắn sau, bà cắt đứt hoàn toàn mọi kênh liên hệ. Bà nói với một số người quen rằng gia đ́nh bị “chính quyền sở tại gây sức ép” nhằm dụ bà quay về. Cha mẹ bà phủ nhận hoàn toàn. Họ cho rằng bà đang “bị lợi dụng cho mục đích chính trị”.
Ông Perera, sau khi không liên lạc được với vợ, đă chuyển sang Mỹ năm 2021 để t́m kiếm thông tin. Ông mô tả hành tŕnh này là “bước đi cuối cùng của trách nhiệm”. Dù t́m đến nhiều cơ quan chức năng và các đơn vị điều tra tư nhân, ông vẫn không được gặp bà. Mọi tin nhắn đều không có hồi âm, theo New York Times.
Tương lai bỏ ngỏ
Ban đầu, các cáo buộc của bà Li được truyền thông bảo thủ Mỹ khai thác mạnh mẽ. Tuy nhiên, sau khi ông Trump rời nhiệm sở vào tháng 1/2021 và tỷ phú Guo vướng ṿng lao lư, mức độ quan tâm dành cho bà Li giảm đáng kể. Các cơ hội xuất hiện công khai thưa dần và những khoản hỗ trợ tài chính cũng không c̣n ổn định như trước.
Bà Li bắt đầu sống kín tiếng hơn, chủ yếu xuất hiện trong các chương tŕnh phát sóng trực tuyến của ông Wang.
Một số người từng tiếp xúc với bà Li nói với New York Times rằng bà Li luôn tin rằng ḿnh “đang bị các lực lượng nước ngoài truy t́m”. Không tồn tại bằng chứng công khai nào cho thấy bà bị đe dọa song nỗi sợ này khiến bà duy tŕ cách sống biệt lập.
Ông Perera cho rằng vợ ông đă bị kéo vào “một môi trường thông tin cực đoan”, nơi nỗi lo sợ được khuếch đại thành niềm tin tuyệt đối.
“Cô ấy đă có một tương lai khoa học tốt đẹp. Tôi đă cố gắng giúp cô ấy vượt qua căng thẳng nhưng bản thân không thể cạnh tranh với những người mà cô ấy tin đă ‘thức tỉnh’ cô ấy”, ông Perera nói.
Ngược lại, bà Li khẳng định mọi quyết định là “do bản thân tự quyết định”, không bị thao túng. Trong các video gần đây, bà vẫn duy tŕ niềm tin rằng những cảnh báo của ḿnh là chính xác và rằng bà có trách nhiệm “với tương lai nhân loại”.
Gia đ́nh bà giữ quan điểm trung lập hơn. Cha mẹ của nhà virus học này nói: “Con bé từng rất say mê nghiên cứu và có cuộc sống hạnh phúc. Chúng tôi chỉ mong nó b́nh an và sống cuộc đời của chính ḿnh”.
Câu chuyện của bà Li phản ánh vết rạn lớn hơn giữa khoa học và chính trị trong đại dịch. Trong khi phần lớn cộng đồng khoa học khẳng định chưa t́m thấy bằng chứng thuyết phục về nguồn gốc virus từ pḥng thí nghiệm, câu chuyện của bà lại được sử dụng như vũ khí trong cuộc đấu thông tin giữa các phe phái quốc tế.
Thực tế, như nhiều báo cáo học thuật và cơ quan y tế quốc tế nhấn mạnh, “không tồn tại dữ liệu khoa học đáng tin cậy” ủng hộ kết luận virus được tạo ra có chủ đích. Tuy nhiên, sự thiếu chắc chắn ban đầu về nguồn gốc dịch bệnh đă tạo môi trường thuận lợi cho các thuyết chưa được kiểm chứng lan rộng.
Ông Perera hiện vẫn cố gắng liên lạc với vợ, dù mọi nỗ lực đều vô vọng. Ông nói với một phóng viên: “Điều tôi mong muốn nhất chỉ là biết cô ấy an toàn”. Chưa có dấu hiệu cho thấy bà Li sẽ trở về Hong Kong hoặc nối lại liên lạc với gia đ́nh.
Trong khi đó, bà Li tiếp tục sống ẩn danh tại Mỹ. Hành tŕnh của bà, từ một nhà nghiên cứu hậu tiến sĩ đến nhân vật tâm điểm của một chiến dịch truyền thông quốc tế, biểu hiện một trong những câu chuyện đặc trưng nhất của thời kỳ đại dịch: khi ranh giới giữa nỗi sợ, niềm tin và chiến lược chính trị trở nên mờ nhạt.
VietBF@ sưu tập
