Chiến lược An ninh Quốc gia (NSS) đầu tiên trong nhiệm kỳ hai của Tổng thống Donald Trump công bố ngày 6/12 thể hiện sự điều chỉnh mạnh mẽ, gây lo ngại cho Nhật Bản, châu Âu và đồng minh khác về mức độ cam kết của Mỹ.
Nhật Bản, Hà Quốc phải tự lực an ninh
NSS khẳng định Mỹ sẽ “được đối xử công bằng” trong các mối quan hệ quốc tế, từ kinh tế tới quốc phòng. “Đặc biệt, chúng tôi kỳ vọng các đồng minh chi nhiều hơn cho quốc phòng để bù đắp sự mất cân bằng tích lũy qua nhiều thập niên”, tài liệu viết. Nhật Bản và Hàn Quốc được đề cập cụ thể, trong đó Tokyo đang hướng tới mục tiêu chi 2% GDP cho quốc phòng sớm hơn dự kiến hai năm.
NSS nhấn mạnh yêu cầu tăng cường năng lực nhằm bảo vệ “chuỗi đảo thứ nhất”, trải dài từ Nhật Bản tới Philippines. Đây được coi là tuyến phòng thủ then chốt trước các thách thức chiến lược ngày càng lớn ở khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương.
Theo NSS, mục tiêu 2% GDP không còn là chuẩn mực tối ưu, khi Lầu Năm Góc từ tháng 6 đã khuyến nghị mức 5% GDP và gọi đây là “chuẩn mực toàn cầu”.
Tokyo phủ nhận việc bị yêu cầu trực tiếp nâng mức chi tiêu quốc phòng lên 5% GDP. Tuy nhiên, NSS khẳng định: “Thời kỳ Mỹ gánh vác trật tự thế giới như Atlas đã kết thúc”, và nhấn mạnh các quốc gia phát triển phải “chịu trách nhiệm chính cho khu vực của mình”, đóng góp nhiều hơn vào phòng thủ tập thể.
Bên cạnh yêu cầu tăng chi tiêu quốc phòng, NSS đề xuất xây dựng “mạng lưới chia sẻ gánh nặng”, trong đó Mỹ đóng vai trò điều phối và hỗ trợ. “Mô hình này sẽ sử dụng công cụ kinh tế để điều chỉnh lợi ích, chia sẻ gánh nặng và thúc đẩy cải cách nhằm bảo đảm ổn định dài hạn”. Washington kỳ vọng cơ chế mới này giúp tránh “sự dàn trải” từng làm suy yếu hiệu quả đối ngoại trong quá khứ.
Tokyo và Seoul lo ngại chiến lược này có thể làm suy yếu các nền tảng liên minh lâu năm và đặt dấu hỏi về mức độ đáng tin cậy của Washington.
Tại Tokyo, Ngoại trưởng Nhật Bản Toshimitsu Motegi cho biết chính phủ Nhật Bản đang xem xét kỹ nội dung NSS, đồng thời khẳng định việc nước này nâng cấp năng lực phòng vệ là “một phản ứng cần thiết trước môi trường an ninh nghiêm trọng nhất kể từ Thế chiến II”, chứ không phải do “bất kỳ ai yêu cầu”. Ông nhấn mạnh Nhật Bản đã chủ động thúc đẩy quá trình sửa đổi ba văn kiện an ninh trọng yếu và đẩy nhanh mục tiêu chi 2% GDP.
NSS được công bố trong bối cảnh căng thẳng Nhật Bản - Trung Quốc gia tăng, sau phát biểu của Thủ tướng Sanae Takaichi rằng Tokyo có thể hành động phòng vệ trong một khủng hoảng liên quan đến Đài Loan (Trung Quốc) nếu rơi vào “kịch bản xấu nhất” mà Nhật coi là “đe dọa sự tồn tại quốc gia”. Trung Quốc yêu cầu bà rút lại tuyên bố, tăng cường sức ép ngoại giao.
Nhưng Tổng thống Trump không công khai ủng hộ Tokyo, thậm chí được cho là khuyên bà Takaichi tránh leo thang, một động thái có thể khiến phía Nhật Bản thất vọng, vì không nhận được sự hậu thuẫn tức thời từ Washington.
Mỹ nói EU ‘xói mòn văn minh’, châu Âu chỉ trích mạnh mẽ
Trong NSS, chính quyền Mỹ cho rằng châu Âu - đồng minh truyền thống của Washington - đang đối mặt với một cuộc khủng hoảng mang tính “xói mòn văn minh”. Tỷ trọng GDP toàn cầu của châu Âu đã giảm mạnh từ 25% năm 1990 xuống còn 14% hiện nay
Báo cáo cho rằng bản sắc châu Âu bị xói mòn bởi chính sách nhập cư mở cửa và tình trạng điều tiết quá mức, khiến vai trò của châu Âu trên trường quốc tế suy giảm đến mức “khó nhận ra”. Nếu tình trạng này không thay đổi, lục địa này “có thể trở nên không thể nhận ra trong vòng 20 năm tới”.
Văn kiện lập luận rằng Mỹ cần dẫn dắt châu Âu “điều chỉnh lại quỹ đạo hiện tại”, theo AFP. Những đánh giá này đã gây phản ứng dữ dội tại nhiều quốc gia châu Âu với không ít ý kiến cho rằng đây là sự can thiệp vào công việc nội bộ.
Châu Âu gọi đây là “thách thức trực diện” và “hoàn toàn không thể chấp nhận”. Ngoại trưởng Đức Johan Wadephul phát biểu tại Berlin: “Chúng tôi không cần bất kỳ lời khuyên nào từ một quốc gia hay đảng phái nào”. Ông nhấn mạnh Mỹ là đồng minh quan trọng nhất trong NATO, nhưng “cách nước Đức tổ chức một xã hội tự do, bao gồm tự do ngôn luận, không phải là chuyện của Mỹ”.
Brando Benifey, Chủ tịch Ủy ban Quan hệ với Mỹ thuộc Nghị viện châu Âu và là nghị sĩ người Italy, lên án NSS chứa đựng “ngôn ngữ cực đoan và gây sốc”, và nói “hoàn toàn không thể chấp nhận”. Ông đặc biệt chỉ trích các đoạn mang tính can thiệp bầu cử, coi đó là “thách thức trực diện với Liên minh châu Âu”.
Văn bản NSS cũng nêu rằng Mỹ ưu tiên sớm thúc đẩy tiến trình đàm phán nhằm kết thúc chiến sự ở Ukraine và hạn chế nguy cơ leo thang giữa Nga và các nước châu Âu. Tài liệu sử dụng ngôn khá dè dặt với Moscow. Cách thể hiện này khiến một số ý kiến cho rằng Washington đang nghiêng về lập trường có lợi cho Nga, qua đó tạo sức ép buộc châu Âu phải thiên hướng theo Mỹ.
Tom Wright, chuyên gia tại Brookings và từng làm việc trong Hội đồng An ninh Quốc gia thời ông Biden, nhận xét với Financial Times rằng: “Chính quyền Trump nhìn Trung Quốc chủ yếu từ góc độ kinh tế, ít đề cập đến mối đe dọa từ Nga và tập trung nhiều vào việc chỉ trích các đồng minh châu Âu”. Ông cho rằng NSS đã rời xa cách tiếp cận trước đây của cả Trump và Biden về cạnh tranh với Trung Quốc và Nga, và mô tả tài liệu này như “một bản phác thảo cho trật tự quốc tế theo hướng kém tự do hơn”.
Báo Le Monde của Pháp nhận định: “Washington không chỉ nghiêng về xu hướng thu mình mà còn đòi hỏi châu Âu phải đồng hóa về hệ tư tưởng”, đồng thời cho rằng cách tiếp, cách tiếp cận mang tính điều kiện và mang màu sắc chính trị của Mỹ đang thể hiện như một dạng can thiệp vào vấn đề nội bộ của châu Âu.
Khác với quan điểm trên, đại diện cấp cao Liên minh châu Âu (EU) về đối ngoại Kaja Kallas lại chọn cách giữ ngôn từ chừng mực, tránh tạo thêm căng thẳng với chính quyền Tổng thống Trump. “Dĩ nhiên, NSS chứa nhiều lời chỉ trích nhưng tôi nghĩ một phần trong số đó là có cơ sở”, bà nói.
“Mỹ vẫn là đồng minh lớn nhất của chúng tôi. Dù không phải chúng tôi lúc nào cũng đồng thuận trong mọi vấn đề, các nguyên tắc cốt lõi vẫn không thay đổi. Chúng tôi vẫn là những đồng minh quan trọng và cần sát cánh cùng nhau”, bà Kallas nói thêm.
NSS vẫn ghi nhận vai trò kinh tế và giá trị chiến lược của châu Âu, nhấn mạnh rằng Mỹ “không thể, và cũng không nên, đứng ngoài châu lục này”. Washington đặt mục tiêu “hỗ trợ châu Âu điều chỉnh hướng đi hiện thời”, thay vì từ bỏ hoặc tách rời khỏi khu vực.
Song song đó, bà Kallas cũng phản biện quan điểm của Mỹ trong NSS khi khẳng định: “Châu Âu đã đánh giá thấp sức mạnh của chính mình. Chẳng hạn, trong vấn đề liên quan tới Nga, chúng ta cần tự tin hơn”.
Cùng ngày, Thủ tướng Italy Giorgia Meloni cũng cho rằng dù NSS kêu gọi châu Âu tự lực trong vấn đề an ninh song không đồng nghĩa rằng mối quan hệ giữa hai đồng minh lâu đời này đang xấu đi. “Người Mỹ tự quyết cách họ bảo vệ quyền lợi của họ, EU cũng nên làm vậy”, bà Meloni nói thêm.
