Burton Holmes, người bắt đầu sự nghiệp thuyết tŕnh du lịch khi 20 tuổi, mang tới cho dân Mỹ những cái nh́n đầu tiên về Trung Quốc từ năm 1892.
"Du lịch là để sở hữu thế giới", Burton Holmes đă viết trong album kư tặng người hâm mộ trong suốt sự nghiệp giảng viên du lịch hàng đầu của ông. Từ năm 1892 đến 1952, Holmes đều dành thời gian mùa hè để ra nước ngoài du lịch, rồi trở về Mỹ vào mùa đông và đi khắp đất nước để kể lại các chuyến đi của ḿnh, với khoảng 8.000 bài thuyết tŕnh trong suốt cuộc đời ông.
Holmes đă tự trang trải chi phí du lịch nước ngoài, nhưng cũng kiếm được khoảng 5 triệu USD trong suốt sự nghiệp, tương đương khoảng 80 triệu USD ngày nay, theo nhà viết tiểu sử Genoa Caldwell. Ông có một căn hộ hai tầng nh́n ra Công viên Trung tâm New York, một biệt thự nhiều pḥng ở California và quen thân với giới thượng lưu Hollywood.
"Ông ấy là một trong những người nổi tiếng nhất nước Mỹ mà không phải là ngôi sao điện ảnh hay chính trị gia lúc đó", Patrick Montgomery, người quản lư kho lưu trữ phim của Holmes và cấp phép h́nh ảnh sử dụng trong phim tài liệu, chia sẻ.
Thường được gọi là "lữ khách vĩ đại nhất trong thời đại của ḿnh", Holmes mang tới cho những người giàu có ở các thành phố duyên hải của Mỹ h́nh dung về những nơi mà hầu hết họ chưa từng thấy, cũng như giúp định h́nh quan điểm của 5 thế hệ người Mỹ. Nó cũng bao gồm các quan điểm về Trung Quốc, dù những điều Holmes nói với họ có nhiều hạn chế và đôi khi sai lệch.
Burton Holmes, người thuyết tŕnh du lịch nổi tiếng của Mỹ thế kỷ 20. Ảnh: Burton Holmes Archive.
Elias Burton Holmes sinh ra trong gia đ́nh giàu có ở Chicago năm 1870. Khi Holmes lên 9 tuổi, bà của cậu đă chi tiền để cậu được gặp giảng viên du lịch nổi tiếng John Lawson Stoddard. Ư tưởng du lịch và kiếm tiền bằng cách kể về các chuyến đi đă hấp dẫn cậu bé Holmes từ đó, người đă nhanh chóng bỏ ra 10 USD tiết kiệm (tức 250 USD ngày nay) để mua chiếc máy ảnh đầu tiên trong đời.
Từ năm 1886 đến 1890, bà đưa Holmes tới châu Âu và khi trở về sau chuyến đi thứ hai, lúc 20 tuổi, Holmes đă có bài thuyết tŕnh về chuyến du lịch của ḿnh với câu lạc bộ nhiếp ảnh địa phương. Bài thuyết tŕnh "châu Âu qua ống kính Kodak" trước công chúng sau đó đă giúp mang về khoản thu đáng kể cho câu lạc bộ.
Năm 1892, Holmes vay tiền gia đ́nh để trả cho chuyến đi 5 tháng tới Nhật Bản và khi trở về Chicago, ông thuê một hội trường lớn để tŕnh bày 4 bài thuyết tŕnh về những ǵ đă thấy. Nhưng lượng khán giả Chicago đông chủ yếu là nhờ mối quan hệ của mẹ ông và khi thử tổ chức sự kiện tương tự ở Milwaukee mà không có mẹ trợ giúp, ông đă thua lỗ.
Các bài thuyết tŕnh sau chuyến đi Morocco cũng không thu hút đám đông. Stoddard vẫn là ngôi sao thuyết tŕnh du lịch và là người mà mọi khán giả muốn gặp. Nhưng khi Stoddard nghỉ hưu, các bài thuyết tŕnh của Holmes ngày càng trở nên nổi tiếng và trở thành sự kiện cố định vào mùa đông. Ông đă có những buổi thuyết tŕnh với khán pḥng chật cứng người tại nhiều hội trường lớn nhất đất nước, như Carnegie Hall ở New York với 2.800 ghế. Đôi khi Holmes thuyết tŕnh tới 6 buổi mỗi tuần, mỗi buổi ở một thành phố khác nhau.
Thay v́ kỹ thuật tŕnh chiếu trượt qua từng h́nh ảnh quen thuộc, Holmes đă sử dụng phương pháp thuyết tŕnh hiện đại hơn, đó là làm mờ h́nh ảnh này trước khi đổi sang h́nh ảnh khác. Ông cũng là người đầu tiên đưa các thước phim vào thuyết tŕnh du lịch, cùng với các slide tŕnh chiếu và lời b́nh luận.
Ông cũng là người đầu tiên mang máy quay tới nhiều địa điểm nước ngoài và ghi lại cảnh đường phố mà thế giới chưa từng thấy. Năm 1960, ông đă được gắn sao trên Đại lộ Danh vọng Hollywood v́ đóng góp của ḿnh.
Holmes đến Bắc Kinh 12 tháng sau phong trào Nghĩa Ḥa Đoàn hồi tháng 6/1900, chống lại ảnh hưởng của người nước ngoài ở Trung Quốc. Quân đội các nước khi đó như Nga, Mỹ, Anh, Nhật, Pháp đă tiến vào Bắc Kinh để giải cứu các nhà ngoại giao nước ngoài bị chiến binh Nghĩa Ḥa Đoàn vây hăm suốt 55 ngày.
Thời điểm Holmes đến Bắc Kinh, đường phố đă an toàn hơn rất nhiều với người nước ngoài. Đây được coi là thời điểm lư tưởng cho chuyến đi, bởi ông được phép tiếp cận các địa điểm từng bị cấm với người nước ngoài và chúng cũng bị đóng cửa trở lại ngay sau khi Holmes rời đi.
Khi Holmes mang về Mỹ h́nh ảnh về những địa điểm nổi tiếng ở Bắc Kinh, bất kỳ ai muốn xem về Tử Cấm Thành, Thiên Đàn hay Di Ḥa Viên trong thời gian đó chỉ có cách duy nhất là tham dự buổi thuyết tŕnh của Holmes hoặc mua những cuốn sách du lịch mới nhất của ông được phát hành cùng năm.
Tuy nhiên, phần lớn kiến thức của Holmes về Trung Quốc được đánh giá là mơ hồ và chung chung.
Mở đầu các bản in bài thuyết tŕnh của Holmes là nhận xét dài về Trung Quốc: "Bắc Kinh, thủ đô của Đế chế Trung Hoa - căn cứ kiên cố của những người chinh phục đến từ Măn Châu - khu vực rộng lớn của vẻ tráng lệ chết chóc và hoang tàn sống động, với 16 cổng thành cao chót vót và được bao quanh bởi hàng km tường thành giờ đă có nhiều lỗ thủng. Quân đội của nhiều nước đă đóng quân trong các địa điểm linh thiêng của Bắc Kinh và Tử Cấm Thành, nơi linh thiêng nhất, trở thành sân chơi của những kẻ ṭ ṃ... Đây là Bắc Kinh của hiện tại, của năm 1901".
Văn phong này dường như không phù hợp với tư liệu giảng dạy. Nhưng không giống hầu hết giảng viên, nhà làm phim, người viết blog hay người dùng Instagram sau này, Holmes thấy không cần thiết phải làm rơ ràng mọi thứ.
Những con đường ở Bắc Kinh "rộng và đầy bụi như sa mạc, hoặc rộng và lênh láng nước như đại dương, tùy thuộc vào thời tiết... Tôi thề rằng nhiều lần khi muốn qua đường, chúng tôi không dám đi cho tới khi một người đàn ông được cử đến với cây sào đo độ sâu để xem có chỗ nào nông có thể đi qua hay không".
Tuy nhiên, khi mô tả về các công tŕnh ở Bắc Kinh, Holmes lại chỉ nói một cách khái quát. Trần của Kỳ Niên Điện tại Thiên Đàn "là công tŕnh công phu và đẹp nhất tôi từng thất", trong khi các bức tường trang trí cũng "phong phú và hài ḥa".
Các cung điện tại Tử Cấm Thành "trong t́nh trạng rất tệ, với tấm thảm rách và phủ bụi, chim làm tổ giữa các xà nhà và trên lối vào", ông viết trong cuốn sách du lịch năm 1901. "Lan can sơn mài đều đă nứt găy. Mọi thứ đều cho thấy nơi này đă bị bỏ quên trong thời gian dài".
Holmes chắc hẳn đă rất vui mừng khi được chứng kiến tận mắt những khu vực này, bởi tới tháng 9 năm đó, quân Mỹ rút khỏi Tử Cấm Thành và nơi này tiếp tục trở thành "cấm địa", khiến cho tư liệu của ông càng trở nên quư giá.
Holmes cũng tới thăm Di Ḥa Viên, nằm cách trung tâm thành phố khoảng 20 km về phía tây bắc. Tuy nhiên, Holmes tuyên bố "nếu có nơi nào ở Bắc Kinh thu hút chúng ta nhất, đó chính là ṭa công sứ Mỹ" và thêm rằng người Mỹ luôn xuất hiện như những người ưu tú nhất.
Holmes cũng phàn nàn về t́nh trạng cướp bóc mà các lực lượng giải vây và các cộng đồng nước ngoài ở Bắc Kinh thực hiện, nhưng không bao gồm quân Mỹ, lực lượng mà ông xem "trong sạch duy nhất" ở Trung Quốc.
Trong mắt Holmes, người Trung Quốc bị ḱm hăm bởi sự mê tín và nhiệm vụ của người phương Tây là mang ánh sáng văn minh của Cơ đốc giáo tới đây.
Nhiều kiến thức mà Holmes đưa vào trong bài thuyết giảng về Trung Quốc cũng được đánh giá là chung chung và có nhiều thông tin sai. "Vạn Lư Trường Thành bắt đầu được xây dựng 1.700 năm trước khi Columbus khám phá ra châu Mỹ", Holmes từng viết.
Nhưng các đoạn tường ốp gạch mà ông từng tới thăm chỉ mới được xây dựng trước đó vài thập kỷ và dường như ông cũng không biết rằng gần như toàn bộ chiều dài bức tường chỉ được đắp bằng đất. Các lỗi như vậy xuất hiện rất nhiều trong bài thuyết tŕnh của Holmes.
Đối với khán giả ít hoặc chưa từng đi du lịch, Holmes giống như nhà tiên tri. Nhưng thực tế ông không phải là nhà du hành hay thám hiểm, cũng không phải là nhà sử học hay nhà báo. Ở Bắc Kinh, ông cũng gặp rào cản ngôn ngữ để có thể giao tiếp với người dân bản địa.
Mark Twain từng viết trong cuốn The Innocents Abroad năm 1869 rằng "du lịch là án tử của định kiến, cố chấp và suy nghĩ hạn hẹp", nhưng nhiều người cho rằng có rất ít bằng chứng cho thấy Holmes có thể mở mang đầu óc qua hành tŕnh của ông.
Dẫu vậy, Holmes vẫn duy tŕ độ nổi tiếng của ông đối với khán giả và vẫn có nhiều bài thuyết tŕnh khi đă ở tuổi 80. Ông nghỉ hưu năm 1952 ở California và qua đời 6 năm sau đó ở tuổi 88.
