Trong một chương tŕnh Chào buổi sáng (VTV1) mới đây, một sĩ quan cảnh sát giao thông trả lời phỏng vấn rằng: “Chúng tôi đă xác định được những cơn mưa kéo dài trên một tiếng đồng hồ hoặc dưới một tiếng đồng hồ gây ngập lụt là 53 điểm”. Sao không nói: “Chúng tôi đă xác định được 53 điểm cứ mưa to là ngập” cho gọn?
Cũng chương tŕnh này, hàng ngày vẫn ra rả “người tham gia giao thông”, “các phương tiện tham gia giao thông”. Sao không nói “người đi lại”, “xe cộ” cho ngắn?
Hiện tượng nói dài đang ngày càng trở nên phổ biến trong sách báo và văn bản tiếng Việt hiện nay. V́ sao?
Dai, dài, nhưng an toàn!
Anh dân quân đánh vần chưa thạo chữ quốc ngữ trong truyện Đôi mắt của Nam Cao đă nói thuộc ḷng một bài ba giai đoạn kháng chiến pḥng ngự, cầm cự, tổng phản công… “dài đến năm trang giấy”. Những người này cứ nói ra “là thấy đề nghị, yêu cầu, phê b́nh, cảnh cáo, thực dân, phát xít, phản động, xă hội chủ nghĩa, dân chủ với cả tân dân chủ nữa…” (trích Đôi mắt, 1948).
Ảnh minh họa
Cách nay 63 năm đă xuất hiện trên cửa miệng người dân b́nh thường những khái niệm cao xa mấy ai hiểu hết ư nghĩa này. Sáu, bảy thập kỷ là khoảng thời gian tạo ra hai thế hệ, đủ dài để h́nh thành thói quen nói năng đúng giáo điều mà không cần hiểu thấu đáo. Điều này dẫn tới hệ luỵ là xă hội h́nh thành thói quen chấp nhận, tư duy thụ động, không muốn lật lại nghĩa lư của từ ngữ, câu chữ, khái niệm và lập luận khi tiếp nhận văn bản.
Vả lại, nếu ai đó muốn b́nh luận sẽ tạo ra những lời nghịch nhĩ và trở thành “người có vấn đề”. Kết quả là người ta lo nói năng an toàn, cầm giấy phát biểu theo những giáo điều, dần dần h́nh thành thói quen kết luận mà không chú ư tới lư lẽ thuyết phục. Nhiều người nghèo đi về ngôn từ và tư duy, nhưng vẫn cần thể hiện ḿnh. Vậy là sinh ra lối nói sang trọng với nhiều từ Hán – Việt nhưng lại không hiểu thấu đáo và những câu hùng hồn dài ḍng rỗng nghĩa.
Những lối nói dư thường gặp
Qua phim truyền h́nh và một số chương tŕnh truyền h́nh gần đây, có thể bắt gặp những lối nói dư sau:
Dùng lặp hai từ Hán – Việt và thuần Việt đồng nghĩa: như “Nạn rải đinh tái xuất hiện trở lại” (Chào buổi sáng, 6/5/2011). Tái xuất hiện là xuất hiện trở lại. Nói nạn rải đinh “xuất hiện trở lại” là đủ. Và “Mời các bạn nghe những tin tức cập nhật đầu tiên trong ngày” (Chào buổi sáng, 13/1/2010). “Cập nhật” là trong ngày. Nói “tin tức đầu tiên trong ngày” là đủ. Nguyên nhân chính của loại dư quá phổ biến này là trong nhận thức của người Việt hiện nay, nghĩa của nhiều yếu tố Hán – Việt đă “mờ” đi nên nhiều người không thấy “dư” nữa.
Lặp lại những diễn đạt đồng nghĩa: như “Mục đích cô đến đây để làm ǵ?” (phim Cuộc gọi lúc 0 giờ, tập 18, VTV3). Sao không biên tập thành “Cô đến đây làm ǵ?” cho gọn? Lại nữa: “Chắc có lẽ là vậy” (phim Cuộc gọi lúc 0 giờ, tập 19). “Chắc” và “có lẽ” là hai từ thể hiện hành vi phỏng đoán một khả năng không chắc chắn. Nói “Chắc vậy” hoặc “Có lẽ vậy” là đủ.
Thói quen nói năng đúng giáo điều mà không cần hiểu thấu đáo dẫn tới hệ luỵ là h́nh thành thói quen chấp nhận, tư duy thụ động, không muốn lật lại nghĩa lư của câu chữ, khái niệm và lập luận khi tiếp nhận văn bản.
Đưa vào lời nói những yếu tố đương nhiên tồn tại: như “Anh xin lỗi! Anh đă tát vào má em” (phim Sự quyến rũ của người vợ, VTV3, 1/6/2011). Một khi mở bàn tay đánh vào má th́ gọi là “tát”, đánh vào mông gọi là “phát”, đánh vào mồm miệng gọi là “vả”, đánh vào tai gọi là “bạt”. Vậy nói “Anh xin lỗi! Anh đă tát em” là đủ.
Nói dư thành sai: như “Ở Việt Nam chủ yếu có mấy loại gấu? Gợi ư: hai, ba hay bốn?” (Đấu trường 100, VTV3, 30/5/2011). Đáp án (lời MC): “Hai. Không có thêm loại gấu nào nữa đâu”. Từ “chủ yếu” khiến câu hỏi định lượng này mang tính xác suất. Đáp án “hai” khiến người nghe nghĩ rằng c̣n một loại gấu thứ ba (thứ yếu) nữa. Dù 99,9% gấu ở Việt Nam là hai loại gấu ngựa và gấu chó th́ vẫn có 0,1% thuộc loại gấu thứ ba. Nói như MC “Không có thêm loại gấu nào nữa đâu” là không chuẩn. C̣n như, nếu chỉ có hai loại gấu th́ từ “chủ yếu” làm câu hỏi trên sai.
Ví dụ khác: “Sáng tác này của Trần Hoàn vào năm nào: a) 1948, b) 1958, hay c) 1968?” Đội A: 1958. Lời MC: “Đáp án này hoàn toàn sai”; Đội B: 1948. Lời MC: “Vâng, hoàn toàn chính xác!” (Tṛ chơi âm nhạc, VTV3, 29/7/2011). Nếu 1948 là hoàn toàn chính xác, 1958 là hoàn toàn sai th́ năm nào là chính xác không hoàn toàn, năm nào là sai không hoàn toàn? MC nói dư từ “hoàn toàn”.
Dùng chập những cụm từ đồng nghĩa: như “Một nữ tử tù trốn thoát, điều này chưa từng xảy ra bao giờ từ trước đến nay” (phim Nữ tử tù, VTV3, 17/5/2009). “Chưa từng” là chưa bao giờ và cũng là từ trước đến nay chưa xảy ra. V́ vậy, câu trên dư chập ba. Có ba cách nói ngắn hơn: “điều này chưa xảy ra bao giờ”; “điều này chưa từng xảy ra” và “điều này từ trước đến nay chưa xảy ra”.
Thói quen nói năng đúng giáo điều mà không cần hiểu thấu đáo dẫn tới hệ luỵ là h́nh thành thói quen chấp nhận, tư duy thụ động, không muốn lật lại nghĩa lư của câu chữ, khái niệm và lập luận khi tiếp nhận văn bản. Đây là nguyên nhân chính dẫn tới lối nói dư thừa.
GS.TS Nguyễn Đức Dân/SGTT
Tiếng Việt đang “dài” ra!
