50.000 quán xá, tiệm nhỏ, hộ kinh doanh phải đóng cửa – đó không chỉ là một con số lạnh lùng trên báo cáo. Đó là 50.000 gia đình mất kế sinh nhai, 50.000 chuỗi giá trị vi mô bị cắt đứt, 50.000 nỗ lực tự lập bị dập tắt trong lặng lẽ. Mỗi chiếc cửa cuốn kéo xuống là một ước mơ gãy ngang, một đứa trẻ thêm lo âu, một người lớn thêm một nếp nhăn trên trán. Thế nhưng, trong khi từng cửa hàng nhỏ đang thoi thóp, các bản tin kinh tế vẫn đều đặn vang lên giọng điệu hân hoan: GDP tăng trưởng, FDI kỷ lục, xuất khẩu vượt mốc, xếp hạng quốc tế thăng hạng. Người ta tự hào Việt Nam đứng thứ 5 Đông Nam Á, nhưng câu hỏi giản dị nhất lại không ai muốn trả lời: trong cái nền kinh tế được ca ngợi đó, rốt cuộc có bao nhiêu người đang thực sự sống được?
Kinh tế không gốc: làm thuê, sản xuất thuê và đầu cơ đất đai
Một nền kinh tế sống chủ yếu bằng làm thuê cho chuỗi cung ứng toàn cầu, sản xuất thuê với biên lợi nhuận mỏng dính và đầu cơ bất động sản như một trò đỏ đen tập thể – đó là một nền kinh tế không có gốc. Gốc của kinh tế không nằm ở những bản hợp đồng FDI được cắt băng khánh thành trên truyền hình, mà nằm ở những con người trực tiếp sản xuất, kinh doanh và tạo ra giá trị thật: người thợ, người bán phở, chủ tiệm tạp hóa, quán cà phê nhỏ, xưởng may 5–7 công nhân, sạp hàng ở chợ dân sinh. Ở các quốc gia phát triển, doanh nghiệp vừa và nhỏ chiếm tới khoảng 95% tổng số doanh nghiệp, tạo hơn 60% việc làm. Đó là “xương sống” thật của nền kinh tế. Ở Việt Nam, chính những người lao động tự thân này lại phải chịu nhiều thuế nhất, rủi ro lớn nhất và nhận được ít hỗ trợ nhất. Doanh nghiệp lớn, có quan hệ, được ưu tiên vay vốn, được hoãn thuế, được “giải cứu” khi khó khăn. Hộ kinh doanh nhỏ thì bị truy thu, bị kiểm tra liên miên, bị làm khó từ giấy phép đến thuế khoán. Khi không chịu nổi, họ lặng lẽ đóng cửa, rời khỏi thị trường, để lại khoảng trống trong nền kinh tế mà không có chỉ tiêu GDP nào đo được. Một nền kinh tế nơi người yếu thế phải tự bơi, còn người có đặc quyền được che chắn – đó không phải là kinh tế thị trường, mà là kinh tế của kẻ mạnh và sự may rủi.
Thuế – phí chồng lên vai người thấp nhất
Một hộ kinh doanh nhỏ ở đô thị Việt Nam hôm nay phải gánh đủ loại chi phí: thuế doanh thu, thuế môn bài, phí vệ sinh, phí an toàn thực phẩm, phí quảng cáo, phí vỉa hè, phí quản lý chợ… Những khoản “không tên” khác thì khó mà liệt kê hết. Chỉ cần doanh thu ở mức 50–100 triệu đồng/tháng, họ đã có thể mất 15–25% doanh thu cho những khoản thuế – phí “trên trời”. Nguyên tắc tối thiểu của một hệ thống thuế công bằng là: người yếu thế phải đóng tỷ lệ thấp hơn người có đặc quyền và tài sản lớn. Thế nhưng thực tế, những người ở tầng đáy – những tiệm nhỏ, quán xá vỉa hè, hộ kinh doanh siêu nhỏ – lại đang đóng phần trăm nặng hơn nhiều so với những ai có khả năng thuê cả đội ngũ luật sư – kế toán để tối ưu thuế.
Muốn cứu 50.000 quán xá, phải đổi triết lý quản lý
50.000 cửa hàng tắt đèn không thể được cứu bằng vài gói “hỗ trợ phong trào” hay vài cuộc họp báo long trọng. Muốn vực dậy khu vực kinh tế nhỏ, phải thay đổi triết lý quản trị: từ “quản lý – kiểm soát – xử phạt” sang “nuôi dưỡng – bảo vệ – tạo điều kiện”. Trước hết, về thuế và phí: hộ kinh doanh sau giai đoạn suy thoái cần được miễn hoặc giảm thuế 3–6 tháng để có thời gian thở. Tất cả những khoản phí nhỏ lẻ nên được gộp lại thành một khoản duy nhất, minh bạch, tính theo doanh thu thực tế, để người kinh doanh biết mình phải đóng gì và vì sao. Những hộ mới mở tiệm cần một “vùng an toàn” – chính sách không kiểm tra, không phạt trong 12 tháng đầu, trừ các vi phạm nghiêm trọng về an toàn thực phẩm hay môi trường. Tiếp theo là chuyện vốn. Các “gói vay ưu đãi” không thể chỉ đến tay doanh nghiệp có quan hệ. Cần những quỹ hỗ trợ hộ siêu nhỏ do địa phương quản lý với tiêu chí công khai, và những mô hình tổ vay cộng đồng như Grameen Bank ở Bangladesh, nơi người dân tự bảo lãnh nhau, giảm rủi ro nợ xấu. Đặc biệt, phải ưu tiên phụ nữ đơn thân, hộ nuôi con nhỏ – những nhóm yếu thế nhất trước mỗi cơn gió ngược kinh tế. Song song đó, phải có cơ chế giảm nhũng nhiễu: mọi cuộc kiểm tra phải đi qua một cổng điện tử, có lịch sử công khai, hạn chế tối đa “đi làm việc riêng”. Cán bộ “làm luật” với hộ nhỏ không thể chỉ bị nhắc nhở nội bộ, mà phải bị xử lý và loại khỏi hệ thống. Cuối cùng, là câu chuyện mặt bằng và hệ sinh thái. Giảm một phần thuế nhà đất cho chủ nhà nếu họ giảm giá thuê; hỗ trợ 20–30% tiền thuê trong 6 tháng đầu cho hộ khởi nghiệp nhỏ; tận dụng mặt bằng công bỏ trống để lập những “phố phục hồi kinh doanh nhỏ”. Kèm theo đó là hỗ trợ chuyển đổi số: từ mã QR, bán hàng online đến ứng dụng kiểu “Kinh doanh quanh tôi” giúp người dân tìm thấy những cửa hàng gần nhà, thay vì chỉ đổ dồn vào các chuỗi lớn. Khi cửa hàng nhỏ có cơ hội sống, kinh tế thật mới có cơ hội cắm rễ.
GDP – con số được tôn thờ, nhưng ít ai chịu hiểu cho đúng
Trong bối cảnh ấy, GDP lại trở thành một trong những khái niệm bị nhắc nhiều nhất nhưng cũng bị hiểu sai nhiều nhất trong các cuộc thảo luận kinh tế ở Việt Nam. Về định nghĩa, GDP (Gross Domestic Product – Tổng sản phẩm quốc nội) là tổng giá trị của tất cả hàng hóa và dịch vụ cuối cùng được sản xuất trong lãnh thổ một quốc gia trong một khoảng thời gian nhất định, thường là một năm. Nói dễ hiểu: GDP trả lời câu hỏi “một đất nước trong năm đó làm ra được bao nhiêu thứ có giá trị quy ra tiền”. Lúa bán được, hàng hóa xuất khẩu, dịch vụ cắt tóc, giáo dục, y tế… đều được cộng vào GDP. Vấn đề là nhiều người – và cả truyền thông nhà nước – cố tình đánh tráo GDP với sự giàu có của dân chúng. GDP cao không đồng nghĩa với việc dân giàu. Thứ nhất, GDP tính cả sản lượng của doanh nghiệp nước ngoài, trong khi lợi nhuận có thể được chuyển đi nơi khác. Thứ hai, GDP không trừ những thứ rất “thật” với đời sống: chi phí môi trường bị tàn phá, nợ công phình to, tham nhũng, thất thoát. Thứ ba, nếu tiền chỉ chảy vào túi một nhóm nhỏ doanh nghiệp thân hữu, “nhóm lợi ích”, GDP vẫn tăng đều đều nhưng phần lớn người dân vẫn giẫm chân tại chỗ.
GDP đầu người – trung bình ảo che lấp bất công thật
GDP đầu người (GDP per capita) được tính bằng cách lấy tổng GDP chia cho dân số. Đó là một con số trung bình đẹp trên giấy, nhưng lại che giấu khoảng cách giàu nghèo. Nếu GDP đầu người là 4.000 USD/năm, điều đó hoàn toàn không có nghĩa ai cũng có 4.000 USD. Có người 40.000, có người 400, có người… gần như bằng 0. Con số trung bình càng đẹp, bất công càng dễ bị che khuất. Có ít người rất giàu là đã đủ để kéo cả đường trung bình lên cao, trong khi đa số vẫn chật vật từng bữa.
GDP tăng – chưa chắc xã hội lớn lên
Một quốc gia có thể làm GDP “tăng” bằng ít nhất ba cách. Cách lành mạnh nhất là tăng sản lượng thật: sản xuất – xuất khẩu nhiều hơn, với giá trị gia tăng cao hơn. Cách thứ hai là tăng giá: hàng hóa, dịch vụ tăng giá, GDP tính bằng tiền cũng tăng, nhưng đó là tăng “ảo”, vì túi tiền người dân không dày hơn mà chỉ mỏng đi theo lạm phát. Cách thứ ba là tăng vay nợ công: nhà nước chi tiêu mạnh tay, đầu tư dàn trải, đẩy các con số GDP phình ra trong ngắn hạn. Vì vậy, “tăng trưởng GDP” chưa bao giờ là thước đo đủ để nói một xã hội đang tốt lên. Một đất nước có thể báo cáo tăng trưởng 7–8%, nhưng nếu môi trường ô nhiễm, nợ công chồng chất, người dân thất nghiệp, người làm nhỏ đóng cửa hàng loạt – đó chỉ là tăng trưởng trên giấy tờ.
Khi nhà nước chỉ nói về GDP, mà im lặng trước người yếu thế
Ở Việt Nam, lãnh đạo rất thích tuyên bố “tăng trưởng GDP đạt X%”, “quy mô nền kinh tế đứng thứ Y trong khu vực”, nhưng lại hiếm khi đi kèm những câu hỏi đáng lẽ phải được trả lời công khai: GDP tăng từ đâu – từ FDI, bất động sản, hay từ khu vực sản xuất trong nước? Thu nhập thực tế sau lạm phát của người lao động có tăng hay không? Nợ công, thất nghiệp, chất lượng sống, y tế, giáo dục, môi trường… đang ở mức nào? Một nền kinh tế văn minh không chỉ đo bằng GDP, mà bằng mức độ hạnh phúc, sự công bằng, sức khỏe, giáo dục và sự an toàn của môi trường sống. Nếu tầng đáy đang rệu rã, thì mọi đồ thị tăng trưởng đều chỉ là tấm rèm đẹp che đi những vết nứt.
Lời hứa CNXH: thiên đường đã bị bỏ lại phía sau từ lâu
Chủ nghĩa xã hội (CNXH) và chủ nghĩa cộng sản (CNCS) từng hứa những điều đẹp đẽ bậc nhất trong lịch sử tư tưởng loài người: xóa bỏ nhà nước – vì nhà nước chỉ là công cụ của giai cấp thống trị và sẽ “tự tiêu vong” khi không còn giai cấp; xóa bỏ giai cấp, không còn đối kháng giữa tư bản và lao động; không còn bóc lột người với người; làm theo năng lực, hưởng theo nhu cầu trong giai đoạn cộng sản cao cấp. Đó là những lời hứa từng thắp lên hy vọng cho hàng triệu người. Nhưng sau hơn 100 năm, từ 1925 đến 2025, chưa có một quốc gia XHCN nào tiến gần được tới những mục tiêu đó. Lời giải thích chính thức của các đảng cộng sản thường là: “Chưa đủ điều kiện khách quan, chủ nghĩa tư bản bao vây, phải giữ nhà nước mạnh để bảo vệ thành quả cách mạng.” Nói cách khác, lời hứa “xóa bỏ nhà nước, xóa bỏ giai cấp” bị hoãn vô thời hạn. Những người phê phán chỉ ra một thực tế: hệ thống độc đảng tập trung quyền lực tất yếu sinh ra một giai cấp thống trị mới – tầng lớp đặc quyền (nomenklatura) – và tầng lớp này không có động cơ gì để tự tiêu vong. “Thiên đường cộng sản” vì thế dần trở nên giống một lời hứa siêu hình, không khác nhiều với những lời hứa về thiên đường trong tôn giáo. Cách giải thích thực tế nhất là: thế hệ lãnh tụ đầu tiên có thể thực sự tin vào lý tưởng xóa giai cấp. Nhưng đến thế hệ con cháu, họ nhận ra rằng giữ quyền lực, giàu lên cho gia tộc, cho nhóm thân hữu, thì sướng hơn nhiều so với việc thực hiện lời hứa “không còn giai cấp”. Thế là mục tiêu cuối cùng bị bỏ rơi, chỉ còn cái vỏ “định hướng XHCN” để hợp thức hóa sự tồn tại của chế độ độc đảng. Lời hứa “xóa nhà nước, xóa giai cấp, làm theo năng lực – hưởng theo nhu cầu” đẹp đến mức khó ai nỡ bác bỏ trên giấy. Nhưng trong thực tế, nhiều nước XHCN đã đi ngược hoàn toàn: nhà nước ngày càng phình to, bộ máy kiểm soát chặt hơn, bất bình đẳng giãn rộng hơn. Vậy nên khi ai đó nói “đi lên CNXH để đạt đến thiên đường cộng sản”, bạn chỉ cần hỏi một câu rất nhẹ nhàng: “Thế bao giờ thì nhà nước bắt đầu… tiêu vong?” Họ sẽ im lặng hoặc trả lời vòng vo, bởi chính họ cũng biết: điều đó chưa từng xảy ra, và gần như sẽ không bao giờ.
Ảo ảnh tăng trưởng và cái giá của sự im lặng
GDP có thể tiếp tục được ca ngợi trên truyền hình, CNXH có thể tiếp tục được nhắc trên khẩu hiệu, nhưng 50.000 quán xá tắt đèn là chuyện không thể giấu dưới bất kỳ biểu đồ nào. Một quốc gia không thể giàu nếu người dân của nó nghèo đi. Một nền kinh tế không thể mạnh nếu tầng thấp nhất đang chết dần. Và mọi lời hứa thiên đường – dù mang tên “GDP 8%” hay “CNXH tươi đẹp” – đều trở nên vô nghĩa nếu từng cửa hàng nhỏ, từng người thợ, từng gánh hàng rong – những người giữ sức sống thật của đất nước – đang biến mất lặng lẽ ngoài phố. Phát triển không chỉ là xây thêm cao ốc, mà là xây một nền tảng công bằng và bền vững cho con người. Nếu không thay đổi triết lý, mọi “tăng trưởng” chỉ là sự phồng to của những con số, chứ không phải là sự lớn lên của xã hội.
