Kính thưa quư Bà Con Cô Bác,
Câu ca dao “Quảng Nam hay căi…” là sự thật hiển nhiên không bàn căi. Bài nói chuyện hôm nay là t́m hiểu tại sao người QN chúng ta hay căi? Những lư do đưa ra sau đây có thể chủ quan và thiếu sót, hy vọng được bổ túc thêm th́ sẽ đầy đủ hơn.
Quảng Nam hay căi có thể có năm lư do: 1) Nguồn gốc di dân. 2) Tranh đấu nghịch cảnh. 3) Tính ham học của người QN. 4) Giọng nói người QN. 5) Môi trường hay căi tại QN.
1) Về nguồn gốc di dân: Người QN chúng ta là con cháu của những di dân từ Bắc vào QN lập nghiệp. Có bốn hạng di dân khác nhau đến QN: Những di dân đầu tiên là những chiến binh theo các đoàn quân viễn chinh đi mở nước về phương nam. Không có những đoàn quân viễn chinh th́ không có QN. Những chiến binh viễn chinh thường can đảm, liều lĩnh, sẵn sàng chiến đấu, tranh căi.
Hạng di dân thứ hai đến QN là những người tù tội. Dưới thời Lê Thái Tổ (trị v́ 1428-1433), nhà Lê chia tội phạm thành năm loại: xuy, trượng, đồ, lưu, tử. Xuy là đánh roi. Trượng là đánh trượng (gậy). Đồ là làm dịch đinh. Lưu là lưu đày. Tử là tử h́nh. Mỗi tội chia thành nhiều hạng. Riêng tội lưu có ba hạng: Lưu cận châu (châu gần). Lưu viễn châu (châu xa). Lưu ngoại châu (châu biên giới.) Từ thời Lê Thái Tổ cho đến khi Nguyễn Hoàng vào nam, trong khoảng trên 200 năm, QN thuộc loại viễn châu, miền biên giới xa xôi, giữa Đại Việt và Chiêm Thành. Những người phạm tội lưu nặng nhất bị đày đến QN.
Hạng di dân thứ ba đến QN là những người đào tẩu, trốn tránh v́ nhiều lư do, mà trong đó quan trọng nhất là lư do chính trị, v́ sự thay đổi và trả thù của các triều đại. Ví dụ khi nhà Trần sụp đổ, nhà Lê lên cầm quyền, con cháu nhà Trần trốn chạy, có gia đ́nh chạy vào tận QN. Khi nhà Mạc sụp đổ, con cháu nhà Mạc đổi thành nhiều họ, ly tán khắp bốn phương. Có nhiều nhánh họ Mạc chạy vào tận QN.
Hạng di dân thứ tư, đông đảo nhất là những di dân v́ lư do kinh tế. V́ quá nghèo khổ ở vùng đất cũ, nên đông đảo dân chúng theo những đợt di dân do chính quyền tổ chức. Sau mỗi lần mở nước, các triều đại đều tổ chức đưa người tới định cư vùng đất mới, nhất là từ thời Nguyễn Hoàng vào Nam lập nghiệp.
Dầu v́ lư do ǵ, di dân có một số đặc tính chung như mạo hiểm, can đảm, liều lĩnh, quyết liệt, bất khuất, cấp tiến, khẳng khái, bộc trực, thích tự do, công bằng, dân chủ... Không phải tất cả những đặc tính trên đây đều tác động cùng một lần đến con cháu QN, nhưng ảnh hưởng một cách khác nhau tùy mỗi gia đ́nh, tùy mỗi cá nhân, một vài đặc tính trên, đưa đến những kết quả riêng biệt, nhưng vẫn có một vài điểm căn bản giống nhau, như là hay tranh đấu và hay căi để bảo vệ những điều ḿnh đạt được trên đường di dân.
Có câu hỏi đặt ra là di dân từ Bắc vào Nam, đến định cư rải rác từ QN đến B́nh Định, nhưng tại sao chỉ có dân QN là hay căi? Xin chú ư, trước khi tiến xuống Quảng Ngăi hay B́nh Định ngày nay, người di dân từ Bắc vào Nam, tập trung đầu tiên tại QN, có thể cả một thời gian dài, trên 200 năm, từ thời Huyền Trân đến thời Nguyễn Hoàng, mới dần dần tỏa xuống phía nam. Càng xuống phía nam, b́nh nguyên càng rộng, thời tiết càng dễ chịu, con người càng thoải mái hơn. Ngoài ra, c̣n nhiều lư do khác nữa.
2) Tranh đấu trước nghịch cảnh: Lư do thứ hai về việc người QN hay căi là di dân luôn luôn va chạm và đối phó nghịch cảnh, phải tranh đấu đề sinh tồn. Tranh đấu với cư dân địa phương trước đây là người Chiêm Thành (Chàm). Tranh đấu để mưu sinh ở vùng đất lạ, thiên nhiên khắc nghiệt, rừng thiêng nước độc. Tranh đấu để được tự do, b́nh đẳng và dân chủ trên vùng đất mới. Tranh đấu trở thành thói quen của người QN và từ đó cũng trở thành hay căi. Hay căi là cách tranh đấu bất bạo động để bảo vệ quyền lợi, bảo vệ điều ḿnh nghĩ là lẽ phải, tránh sai lầm, t́m ra sự thật.
3) Tính ham học: Lư do thứ ba là di dân vốn thích phiêu lưu, thích khám phá điều mới lạ, thích t́m ṭi học hỏi, có cái nh́n mới. Thêm nữa, người QN nghèo khổ nên ham học để tiến thân bằng thi cử. Tính ham học, cầu tiến, ưa học hỏi, t́m hiểu thêm, khiến cho người QN hay căi để tiến bộ, t́m ra chân lư.
4) Giọng nói lớn: Lư do thứ tư là không hiểu v́ sao người QN có giọng nói lớn, mạnh, sắc, chói tai. Chính chất giọng lớn mạnh tạo điều kiện và hỗ trợ cho người QN hay căi. Vào một pḥng họp, nghe một giọng QN phát biểu là nhận ra ngay. Nhờ chất giọng mạnh nên người QN dễ căi, thích căi và trở thành hay căi. Xin chú ư điểm nầy: ngay cả những người QN nói giọng thấp, nhỏ th́ cũng ít căi.
5) Môi trường hay căi: Lúc đầu, người QN hay căi với nhau. Anh em, vợ chồng, bạn bè căi với nhau, tạo thành môi trường hay căi, không gian hay căi. Môi trường hay căi càng ngày càng mở rộng, trở thành thói quen, hay nếp sống hoặc truyền thống hay căi. Điều nầy dễ thấy ở những người QN lấy vợ hay chồng tỉnh khác. Sống với nhau một thời gian, và sống trong môi trường hay căi, người vợ hay chồng đó tuy không phải là người QN, cũng trở thành hay căi, có khi c̣n căi hăng hơn cả vợ hay chồng người QN. V́ vậy có câu: "QN lai bằng hai QN thiệt.” Đây là kết quả của môi trường hay căi. Nếu không có môi trường để căi, th́ người QN căi với ai?
Thưa quư vị,
Năm lư do trên đây đưa đến thói quen người “QN hay căi”. Câu “Quảng Nam hay căi” có khi được xem là lời mỉa mai người QN chúng ta. Tuy nhiên, xin chú ư rằng hay căi không phải là tính xấu. Hay căi chỉ xấu khi căi bướng, căi ngang xương, căi đâm hơi, căi lấy được. Ngay cả uống thuốc bổ mà quá liều lượng th́ cũng có hại, huống ǵ là hay căi ẩu? V́ căi quá đà nên mới bị mỉa mai là “QN hay căi”. Trong khi thật sự không căi th́ không tiến bộ được. Xin thử tưởng tượng một nhóm người, một tổ chức hay một xă hội mà không một tiếng căi th́ chẳng những không có sinh khí mà bị đóng băng hay là chết
Xin chú ư thêm là cho đến 1802, khi Gia Long lên ngôi, QN mới chính thức ổn định. Do hay căi để tiến bộ, hay căi để tranh đấu chống bạo quyền, tranh đấu để bảo vệ cho ḿnh và cho dân tộc ḿnh nên chỉ trong thời gian ngắn, QN đă sản sinh ra một loạt anh hùng, tranh đấu chống Pháp xâm lược, từ Hoàng Diệu, đến Nguyễn Duy Hiệu, qua Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng, Trần Quư Cáp, Trần Cao Vân, Thái Phiên, Lê Đ́nh Dương…
Đặc biệt, Phan Khôi là tay căi cự phách của QN. Ông căi hay đến nỗi có thời người ta ca tụng “lư luận Phan Khôi”. Sống dưới chế độ CS, ông chẳng sợ hăi khi hay căi, v́ theo ông: “Làm sao cũng chẳng làm sao,/ Dẫu có thế nào cũng chẳng làm chi./ Làm chi cũng chẳng làm chi,/ Dẫu có làm ǵ cũng chẳng làm sao.” Phan Khôi là người tiêu biểu cho khí phách QN. Ngay giữa ḷng Hà Nội năm 1957, Phan Khôi ví chủ nghĩa CS là một thứ cỏ bù xít v́ hôi như con bọ xít, hay CS là cây cứt lợn, cây chó đẻ. (Phan Khôi, Nắng chiều, Hà Nội 1957, Hoàng Văn Chí trích dẫn, Trăm hoa đua nở trên đất Bắc, Sài G̣n: 1989, tt. 89-96.) Cách đây 47 năm mà Phan Khôi gọi CS là cây chó đẻ, thật là vừa can đảm, vừa sáng suốt.
Thưa quư vị,
Chuyện QN hay căi là chuyện dài, nhất là người QN có tính tự trào, tức tự giễu về ḿnh, nên có rất nhiều chuyện tiếu lâm QN hay căi, nhưng thời lượng phải giới hạn, nên câu chuyện của chúng tôi ngang đây xin tạm dừng. Những lư giải trên đây có thể c̣n thiếu sót, xin quư vị bổ túc thêm để làm rơ v́ sao Quảng Nam hay căi. Chúng tôi xin cảm ơn quư vị đă lắng nghe, trân trọng kính chào quư vị và chúc quư vị một buổi tối gặp gỡ “Quảng Nam hay căi” thật vui vẻ.
TRẦN GIA PHỤNG
