Giá vàng tăng vọt toàn cầu đã châm ngòi cho làn sóng khai thác vàng trái phép "điên cuồng" tại Ghana, từ đó, biến quốc gia Tây Phi này thành "địa ngục thủy ngân, asen tới xyanua" và đẩy nền nông nghiệp – đặc biệt là ngành ca cao trụ cột – đến bờ vực khủng hoảng, theo The Nation.
Một địa điểm khai thác vàng quy mô nhỏ ở Tarkwa, Ghana, tháng 10/2024. Ảnh Francis Kokoroko/Bloomberg/Getty Images.
Con đường dẫn vào thị trấn Konongo, vùng Ashanti, Ghana, nay chẳng khác nào một công trường hỗn loạn. Hai bên đường, những gò đất đỏ lởm chởm xen lẫn các ao bùn đục ngầu. Khắp nơi, những cỗ máy xúc khổng lồ nghiến đất, thay thế cho rừng cây và ruộng vườn từng nuôi sống cộng đồng địa phương.
“Ngày xưa, chúng tôi bơi và uống nước từ con sông này, còn nay nó đen ngòm như cà phê pha sữa đặc”, Bobby Bright - một chuyên gia IT chuyển hướng thành nhà hoạt động môi trường – cay đắng chỉ tay về phía dòng sông chết. Mảnh đất gia tộc của ông đã bị bán cho thợ mỏ, vườn ca cao và cọ dầu đều biến mất, thay vào đó là những hố sâu và bùn độc.
Vàng – phúc lẫn họa của Ghana
Từ thế kỷ 17, vàng từng đưa Vương quốc Ashanti trở thành thế lực hùng mạnh ở Tây Phi, nhưng cũng chính vàng khiến họ bị thực dân Anh xâm chiếm. Hơn 60 năm sau độc lập, Ghana lại rơi vào vòng xoáy mới: “Cơn sốt vàng” toàn cầu.
Sau chiến tranh Ukraine (2022), rồi xung đột Gaza, giá vàng tăng phi mã. Khi Tổng thống Donald Trump đe dọa áp thuế thương mại hồi đầu năm nay, vàng lập kỷ lục mới. Làn sóng đầu cơ ấy lan tới Ghana, làm kim ngạch xuất khẩu vàng tăng gấp đôi, nhưng cũng kéo theo bùng nổ nạn khai thác trái phép – hay còn gọi là galamsey.
Nếu trước đây người dân chỉ đào bới thủ công để kiếm thêm thu nhập, thì từ năm 2013, cùng với dòng thiết bị hạng nặng tràn vào, galamsey đã biến thành ngành công nghiệp phi pháp, nay chiếm tới hơn 1/3 sản lượng vàng Ghana.
Hệ lụy kép: môi trường và ca cao sụp đổ
Một nhóm đàn ông tham gia khai thác vàng trái phép đang tìm kiếm những hạt vàng ở Kibi, miền nam Ghana. Ảnh Melanie Stetson Freeman/The Christian Science Monitor
Hậu quả nhãn tiền là thảm họa môi trường: rừng bị tàn phá, đất và sông hồ ngập hóa chất độc – từ thủy ngân, asen tới xyanua.
“Ghana đang đứng trước nguy cơ sụp đổ sinh thái mà có thể không bao giờ hồi phục”, tổ chức Climate Change Africa Initiative cảnh báo.
Song bi kịch không dừng ở đó. Ghana – nước sản xuất ca cao lớn thứ hai thế giới – đang chứng kiến ngành này lao dốc. Trong khi doanh thu vàng nhảy vọt từ 5 tỉ USD (2021) lên 11,6 tỉ USD (2024), thì ca cao giảm từ 2,8 xuống còn 1,7 tỉ USD.
Hàng chục nghìn hecta vườn ca cao bị xóa sổ để nhường đất cho mỏ vàng, đe dọa trực tiếp tới hơn 1 triệu nông dân.
Những đứa trẻ dị tật bẩm sinh
Cơn sốt vàng cũng gây ra hậu quả y tế ngày càng rõ rệt cho người dân Ghana. Nhiều thai nhi sinh ra bị dị tật do mẹ sống trong vùng mỏ nhiễm thủy ngân và chì. Bác sĩ pháp y Paul Sampene Ossei đã ghi nhận ít nhất 15 ca tử vong và dị tật liên quan. Hàng loạt trẻ em bị suy thận, phải lọc máu. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cảnh báo: tiếp xúc thủy ngân trong thai kỳ gây sẩy thai, dị tật và rối loạn phát triển thần kinh.
Cơ quan quản lý nước Ghana cho biết, hơn 60% sông ngòi đã nhiễm độc kim loại nặng, đến mức có nguy cơ quốc gia này phải… nhập khẩu nước sạch vào năm 2030. Thực phẩm cũng bị nhiễm độc: gạo, cá, rau củ đều phát hiện thủy ngân và xyanua vượt ngưỡng cho phép.
Tham nhũng và bạo lực – vòng kim cô nhấn chìm Ghana
Dù chính phủ Ghana nhiều lần tuyên bố chống galamsey, thực tế tham nhũng đã khiến mọi nỗ lực thất bại.
Nhiều quan chức nhận hối lộ, thậm chí cảnh sát bảo kê cho việc khai thác vàng trong rừng phòng hộ. Lợi ích từ vàng bất hợp pháp còn khiến nhiều chính trị gia làm ngơ.
Galamsey giờ đây không chỉ hủy hoại môi trường mà còn kéo theo nạn ma túy, mại dâm, các băng nhóm vũ trang mọc lên như nấm ở Ghana. Các nhà báo và nhà hoạt động môi trường liên tục bị đe dọa, hành hung. Nhiều người ví Ghana giống một số quốc gia Mỹ Latin mắc kẹt trong vòng kìm kẹp của “cartel vàng”.
Tia sáng hiếm hoi: Làng Jema nói “không” với vàng
Giữa bức tranh u ám, cộng đồng nông dân làng Jema (vùng Bono East) đang nổi lên như biểu tượng kháng cự. Gần 8.000 dân nơi đây ký đơn thề không bán đất cho thợ mỏ, lập nhóm tuần tra chống galamsey.
Họ chọn phát triển du lịch sinh thái và nông nghiệp sạch thay vì lợi nhuận trước mắt. “Chúng tôi thà chết chứ không đào vàng”, trưởng làng Nana Enuku Ano II khẳng định, dù từng bị dụ dỗ bằng khoản tiền hơn 65.000 USD.
Một tương lai treo lơ lửng
Vàng từng là “của cải trời ban” của Ghana, nhưng giờ đang đẩy quốc gia này tới ngưỡng khủng hoảng toàn diện: môi trường, nông nghiệp, y tế, xã hội và chính trị đều bị bào mòn.
“Sự thật là chúng ta đang tự hủy diệt”, bác sĩ nhi Anthony Enimil nói.
Nếu không kịp thời dừng lại, Ghana – một trong những nền dân chủ hiếm hoi còn ổn định của Tây Phi – có thể sẽ phải trả cái giá không thể cứu vãn, theo The Nation.
VietBF@ sưu tập
