Thủ tướng Anh Winston Churchill có bài phát biểu quan trọng. Với nội dung là phương Tây cần xây dựng một “bức tường sắt” để cô lập Liên Xô. Bài phát biểu của Churchill được cho là mở ra cuộc Chiến tranh Lạnh giữa phương Tây với Liên Xô và dẫn đến việc thành lập NATO.
Ngày 4.4.1949, Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) được thành lập với mục đích chính là đối phó Liên Xô. Ít người biết rằng, Moscow từng ngỏ ý gia nhập NATO tới 4 lần, 2 lần ở thời Liên Xô và 2 lần sau khi Liên Xô tan rã.
“Phải ngăn chặn Liên Xô”, Lord Hastings Lionel – Tổng thư ký đầu tiên của NATO – phát biểu năm 1949.
Tuy nhiên, sự sụp đổ của Liên Xô vào năm 1991 đã khiến mục đích thành lập ban đầu của NATO trở nên kém rõ ràng hơn. Năm 1991, Tổng thống Nga Boris Yeltsin tuyên bố muốn gia nhập NATO để chấm dứt tình trạng đối đầu Đông – Tây. Ông Yeltsin đã gửi một bức thư tới trụ sở NATO tại Bỉ với mong muốn Nga sẽ trở thành thành viên của khối quân sự này, theo New York Times.
“Điều này sẽ góp phần tạo ra bầu không khí hiểu biết, tin tưởng lẫn nhau, tăng cường sự ổn định và hợp tác của châu Âu. Chúng tôi coi mối quan hệ này là rất nghiêm túc và mong muốn phát triển sự hợp tác trên mọi khía cạnh, cả về chính trị và quân sự. Hôm nay, chúng tôi đặt câu hỏi về tư cách thành viên của Nga trong NATO như một mục tiêu chính trị lâu dài”, ông Yeltsin viết trong thư.
Tuy nhiên, NATO sau đó khước từ đề nghị của ông Yeltsin với lý do Moscowchưa phù hợp” để gia nhập. Theo NATO, Nga nên gia nhập Chương trình Đối tác Hòa bình của khối.
Năm 1994, Nga ký Hiệp định Đối tác vì Hòa bình NATO. Theo đó, Nga và NATO cam kết xây dựng lòng tin. Tổng thống Mỹ Bill Clinton khi đó thậm chí còn mô tả việc Nga ký hiệp định như “con đường dẫn tới chiếc ghế thành viên chính thức của NATO”.
Theo TIME, ngày 27.5.1997, NATO và Nga ký thỏa thuận hợp tác An ninh NATO - Nga với tuyên bố cùng kiến tạo hòa bình ở châu Âu – Đại Tây Dương. Lúc này, quan hệ NATO – Nga đã bắt đầu căng thẳng sau khi Moscow không đạt được mục tiêu trong chiến tranh Chechnya lần thứ nhất. Nga cáo buộc phương Tây bí mật hỗ trợ quân sự cho Chechnya.
Tháng 7.1997, NATO tuyên bố mời một số nước từng thuộc Liên Xô như Ba Lan, Hungary gia nhập. Điều này cho thấy NATO muốn mở rộng về phía đông và khiến Nga không thể yên tâm.
Năm 1999, NATO mở chiến dịch không kích Serbia nhằm hỗ trợ Kosovo ly khai. Nga đã kịch liệt phản đối hành động này. Cuộc không kích đã đẩy quan hệ Nga – NATO xuống mức thấp nhất. Tuy nhiên, vụ khủng bố ngày 11.9.2001 lại mở ra cơ hội hợp tác, cùng chống khủng bố giữa Mỹ (quốc gia dẫn đầu NATO) và Nga.
Năm 2002, sau khi ông Putin nhậm chức Tổng thống, Nga một lần nữa ngỏ ý muốn gia nhập NATO.
Ngày 29.5.2002, Tổng thống Mỹ George W. Bush có cuộc gặp với ông Putin ở Italia nhằm ký kết hiệp định thành lập Hội đồng NATO – Nga. Hội đồng được tất cả thành viên NATO tán thành và giúp Nga có tiếng nói trong khối.
“Đây là thỏa thuận mang tính thời đại và sẽ chôn vùi Chiến tranh Lạnh mãi mãi”, tờ The Guardian bình luận về quyết định thành lập Hội đồng NATO – Nga.
Moscow Times đưa tin, trong một cuộc phỏng vấn năm 2017, Tổng thống Nga Putin tiết lộ, ông từng thảo luận ý tưởng Nga gia nhập NATO với Tổng thống Mỹ Bill Clinton vào năm 2000 và nhận được sự ủng hộ. Tuy nhiên, NATO vẫn luôn coi Nga là mối đe dọa và không chấp nhận trao tư cách thành viên cho Moscow.
“Tại một trong những cuộc gặp gần đây nhất với Tổng thống Bill Clinton khi ông ấy đến thăm Moscow, tôi đã đề nghị xem xét phương án Nga gia nhập NATO. Ông Clinton trả lời rằng ông ấy không phản đối, nhưng tất cả những người còn lại trong phái đoàn Mỹ đều tỏ ra không vui”, ông Putin nói trong cuộc phỏng vấn ngày 3.6.2017.
Tờ Sputnik cũng đưa tin chi tiết về cuộc nói chuyện giữa Tổng thống Nga và người đồng cấp Mỹ. Theo đó, khi ông Putin đề nghị để Nga gia nhập NATO, ông Clinton trả lời rằng: “Tại sao không?”.
Hợp tác Nga – NATO những năm sau đó trở nên căng thẳng khi khối quân sự do Mỹ dẫn đầu không từ bỏ ý định mở rộng về hướng đông và trung Âu, theo New York Times.
Ngày 29.3.2004, NATO kết nạp 3 nước từng thuộc Liên Xô bao gồm Estonia, Latvia và Litva. 4 nước từng tham gia Khối hiệp ước quân sự Warsaw do Liên Xô dẫn đầu là Bulgaria, Slovakia, Slovenia và Romania cũng gia nhập NATO.
Tháng 8.2008, với lý do bảo vệ 2 tỉnh ly khai Nam Ossetia và Abkhazia, quân đội Nga tiến quân vào Gruzia. Việc đánh bại lực lượng Gruzia ở Nam Ossetia chỉ trong vài ngày (8.8 – 12.8) được cho là lời cảnh báo của Nga với NATO. Trước đó, NATO đã tuyên bố có thể kết nạp Gruzia. Sau chiến dịch của Nga ở Gruzia, Hội đồng NATO – Nga bị đình chỉ, theo Reuters.
Ngày 22.9.2010, Hội đồng NATO – Nga được tổ chức cuộc họp ở New York (Mỹ) nhằm “hâm nóng” lại quan hệ giữa các bên sau cuộc chiến ở Gruzia. Trước thềm cuộc họp, Ivo Daalder – đại sứ Mỹ tại NATO – đã “úp mở” về việc Nga có thể gia nhập NATO trong tương lai gần. Viện dẫn điều 10 của hiệp ước NATO, ông Daalder cho rằng, tư cách thành viên NATO dành cho bất kỳ quốc gia châu Âu nào.
Ông Daalder nhấn mạnh, Nga có thể gia nhập NATO nếu “đáp ứng các yêu cầu”. Tuy nhiên, giới quan sát khi đó cho rằng, Mỹ sẽ không chấp nhập để Nga trở thành thành viên NATO bởi với tiềm lực quân sự của Moscow, vị thế của Washinton trong khối có thể bị lung lay.
Trong hội nghị thượng đỉnh NATO ở Lisbon hồi tháng 11.2010, Tổng thống Nga Dmitry Medvedev tuyên bố đồng ý bắt đầu "giai đoạn hợp tác mới hướng tới một quan hệ đối tác chiến lược" với NATO.
Kết thúc hội nghị, Anders Fogh Rasmussen – Tổng thư ký NATO – cho rằng, Nga đã có bước tiến lịch sử khi bắt đầu hợp tác với NATO về vấn đề phòng thủ tên lửa.
“Lần đầu tiên trong lịch sử, NATO và Nga sẽ hợp tác để tự vệ”, ông Rasmussen phát biểu và nhấn mạnh NATO và Moscow đã nhất trí bằng văn bản rằng sẽ không còn là mối đe dọa của nhau.
Ngày 6.6.2011, NATO và Nga tổ chức cuộc tập trận máy bay chiến đấu chung đầu tiên gọi là "Vigilant Skies 2011".
Quan hệ giữa Nga – NATO phát triển tương đối thuận lợi cho đến năm 2014 – khi Ukraine xảy ra khủng hoảng chính trị dẫn đến chính quyền của Tổng thống Yanukovych bị lật đổ. Nga cáo buộc NATO hậu thuẫn phe đảo chính, trong khi phương Tây chỉ trích Moscow vì sáp nhập bán đảo Crimea.
“Lịch sử có thể đã rất khác. Việc không cho phép Nga gia nhập là một trong những sai lần tồi tệ nhất của NATO. Điều này tự động đẩy Nga và phương Tây vào một lộ trình đối đầu”, Sergei Karaganov – cựu cố vấn Điện Kremlin – nói với tạp chí TIME.
Theo TIME, sau chiến dịch quân sự ở Ukraine, Nga sẽ không bao giờ ngỏ ý gia nhập NATO một lần nữa.
