Nước Mỹ đang sống trong một nghịch lý rõ rệt: thị trường chứng khoán liên tục lập đỉnh, số tỷ phú tăng lên 1,135 người với tổng tài sản $5.7 ngàn tỷ, nhưng 43% hộ gia đình Mỹ (và tới 66% hộ gia đình gốc Latin) không đủ tiền trả cùng lúc cho nhà ở, thực phẩm, y tế, chăm sóc con cái và đi lại.
Đây không còn là vấn đề “khả năng chi trả” thông thường mà là hậu quả của nửa thế kỷ tái phân phối thu nhập từ người lao động lên tầng lớp thượng lưu và giới chủ doanh nghiệp.
Nửa thế kỷ bị “cướp mất”… $79 ngàn tỷ!
Tầng lớp thượng lưu chưa bao giờ sung sướng đến vậy. Khảo sát của Đại Học Michigan cho thấy nhóm sở hữu cổ phiếu lớn nhất tăng mức độ lạc quan kinh tế 11% chỉ trong năm 2025, trong khi nhóm không sở hữu cổ phiếu chạm mức bi quan thấp nhất kể từ năm 1998. Hãng hàng không Delta và United đang tháo ghế phổ thông để lắp thêm ghế thương gia vì “ghế rẻ không ai mua.” Doanh thu khách sạn cao cấp tăng 3%, khách sạn bình dân giảm 3%. Tóm lại, dân giàu đang lạc quan và dân nghèo tiếp tục vật lộn.
Nhà ở, vấn đề lớn nhất ở mọi thời đại, ngày càng khó khăn hơn bao giờ hết. Độ tuổi trung bình của người mua nhà lần đầu tiên đạt kỷ lục 40 tuổi – nghĩa là cả một thế hệ Millennials và Gen Z đã bị tước đi giấc mơ sở hữu ngôi nhà mà cha ông họ đạt được ở tuổi 27-30.
Trong phần cuối của quyển “The Big Money” phát hành năm 1936 (quyển thứ ba trong bộ ba cuốn có tựa “U.S.A”), khi viết về nước Mỹ giữa lòng Đại Suy thoái, nhà văn John Dos Passos kết thúc bằng đoạn độc thoại nội tâm của một nhân vật vô danh, trước hiện tượng chia rẽ kinh hoàng giữa người giàu và người nghèo: “All right we are two nations.” Gần 90 năm sau, câu nói này đúng đến từng chi tiết.
Một trong những đặc tính rõ nhất của nền kinh tế Mỹ hiện nay là tính “kéo lệch” (distorted). Theo phân tích của Moody’s Analytics, 10% người giàu nhất đang chi tiêu gần một nửa tổng tiêu dùng của cả nước. Tài sản của nhóm này đạt $113 ngàn tỷ, tăng thêm năm ngàn tỷ chỉ trong khoảng thời gian từ Tháng Tư đến Tháng Bảy năm nay, theo dữ liệu của Cục Dự Trữ Liên Bang. Trong đó 1% giàu nhất nắm giữ $52 ngàn tỷ – mức cao chưa từng có (“Selling the Poor on Spending Like They’re Rich”/The American Prospect).
Những con số này cho thấy một bức tranh không rõ ràng, chính xác hơn là rất méo mó, về nền kinh tế. Trong khi phần lớn người Mỹ đang chịu áp lực kinh khủng từ lạm phát và tỷ lệ thất nghiệp tăng, những người siêu giàu vẫn tiếp tục chi tiêu, khiến mọi người nghĩ rằng xã hội và kinh tế Mỹ vẫn hoạt động tốt.
Điều đó tạo ra hai bức tranh kinh tế hoàn toàn khác nhau: một đường thẳng đi lên dành cho người giàu; một đường đi xuống dành cho phần còn lại. Đó là lý do nhiều nhà phân tích gọi đây là nền kinh tế hình chữ K (“K-shaped” economy): một nhánh đi lên cho người giàu, còn nhánh dưới thì lao xuống cho đa số người dân.
Còn nữa, nếu trước đây việc so sánh thu nhập chỉ diễn ra giữa hàng xóm với nhau thì nay mạng xã hội phơi bày lối sống của người giàu ra trước mắt hàng triệu người. TikTok, Instagram, Facebook biến tiêu chuẩn vật chất thành cuộc thi không hồi kết, tạo nên hiện tượng gọi là “FOMO economy” – khái niệm chỉ một nền kinh tế vận hành dựa trên nỗi sợ bị bỏ lỡ (FOMO – Fear of Missing Out).
Đây không chỉ là cảm giác tâm lý mà đã trở thành một động lực tiêu dùng, đặc biệt trong thời đại mạng xã hội. Thế rồi mọi người lao vào cái bẫy “Buy Now Pay Later” (BNPL) – “Mua trước trả sau.” Có đến 25% người Mỹ dùng BNPL để trả tiền thuê nhà; 33% dùng để thanh toán y tế hoặc nha khoa; 40% dùng BNPL để trả… một khoản nợ khác.
Ở đây không phải là chuyện “ghen ăn tức ở” với người giàu, về việc tại sao họ sống “sang chảnh” như vậy trong khi mình không thể. Vấn đề, như nhận định của Robert H. Frank – giáo sư kinh tế học và quản trị tại Đại Học Cornell, tác giả cuốn “Falling Behind: How Rising Inequality Harms the Middle Class” (2013) – rằng nếu có ai đó phải chịu trách nhiệm về sự bất bình đẳng tiêu dùng đang tăng quá nhanh thì đó là các nhà hoạch định chính sách, những người từ chối đánh thuế người giàu.
Cần nhắc lại, ngày 29 Tháng Mười, ban giám đốc hệ thống nhà hàng thức ăn nhanh Chipotle, có một cuộc họp quan trọng, với nội dung phân tích lý do “những người tiêu dùng có thu nhập dưới $100,000 mỗi năm đã ngừng ăn ngoài.” Những người tiêu dùng thuộc tầng lớp thu nhập thấp đến trung bình chiếm đến 40% doanh thu Chipotle. Chipotle không là trường hợp duy nhất. Các hệ thống nhà hàng thức ăn nhanh khác hiện cũng chứng kiến doanh số giảm sút; tương tự Walmart, Kohl’s và thậm chí siêu thị “siêu bình dân” Dollar General.
Vấn đề bắt đầu từ đâu?
Trong những năm từ 1948 đến 1979, khi di sản chính sách New Deal đạt đến đỉnh cao, năng suất lao động đã tăng đến 108% và tiền lương trung bình của người lao động tăng 93%. Những năm từ 1979 đến 2025, một phân tích của EPI (Economic Policy Institute) cho thấy năng suất tăng 87% nhưng tiền lương trung bình của người lao động chỉ tăng 33%.
Sự sụt giảm tỷ lệ thu nhập quốc dân dành cho người lao động không hoàn toàn là kết quả của sự chuyển dịch từ thu nhập tiền lương sang thu nhập từ đầu tư.
Đáng nói nhất là sự chuyển dịch trong phân phối thu nhập doanh nghiệp cho những nhân viên được trả lương cao nhất, thông qua quyền chọn cổ phiếu và các hình thức bồi thường khác. Một nghiên cứu năm 2021 của EPI cho thấy, từ năm 1979 đến năm 2019, tiền lương thực tế hàng năm của 90% người lao động thấp nhất tăng 26%, trong khi tiền lương của những người thuộc nhóm “thượng tầng” tăng 75%. Những giám đốc điều hành thuộc nhóm 1% nằm trên top tăng đến 160%, và những người thuộc nhóm “top của top” – chiếm 0.1% – tăng đến con số không tưởng 345%.
Nói cách khác, các CEO thường kiếm được gấp 300 lần so với nhân viên được trả lương trung bình, một sự khác biệt rất lớn so với những năm 1960, khi tỷ lệ này chỉ khoảng 20:1.
Nước Mỹ sẽ như thế nào nếu khoảng cách giữa tiền lương và năng suất lao động không bị nới rộng? Một nghiên cứu của RAND Corporation đầu năm 2025 cho thấy 90% người lao động có thu nhập thấp nhất nhận được khoảng 67% tổng thu nhập chịu thuế vào năm 1975. Năm 2019, năm cuối cùng có dữ liệu này, họ nhận được 46.8%.
Nếu 90% người lao động có thu nhập thấp nhất này tiếp tục nhận được cùng một tỷ lệ thu nhập quốc gia như năm 1975 trong suốt nửa thế kỷ qua, RAND tính toán rằng đến năm 2023, họ đã có thể kiếm được thêm $79 ngàn tỷ. Chỉ riêng trong năm 2023, họ đã có thể kiếm được thêm $3.9 ngàn tỷ. Nói cách khác, $79 ngàn tỷ đã bị “cướp” mất. Số tiền đó thật ra không biến mất. Nó chỉ đổi chủ.
Cần nói thêm, mức lương tối thiểu liên bang hiện nay là $7.25, chỉ bằng khoảng 29% mức lương trung bình của người lao động toàn thời gian. Năm 1968, mức lương tối thiểu liên bang bằng 53% mức lương trung bình của người lao động toàn thời gian (“The $79 Trillion Heist”/The American Prospect).
Giải pháp
Có quá nhiều điều không ổn đã và tiếp tục tồn tại khiến khoảng cách giàu-nghèo giãn rộng. Chẳng hạn việc phân loại sai công nhân như nhà thầu độc lập (như trường hợp tài xế giao hàng Amazon và tài xế Uber hoặc Lyft). Nghiên cứu EPI năm 2021 về các yếu tố giảm thu nhập công nhân ước tính rằng có đến chín triệu công nhân Mỹ bị phân loại sai, khiến thu nhập của họ bị giảm từ 15% đến 30%.
Nghiên cứu năm 2019 của nhà kinh tế David Weil thuộc Đại Học Brandeis, người phụ trách Bộ Phận Lương và Giờ của Bộ Lao Động (Wage and Hour Division of the Department of Labor) dưới thời Obama, cho biết tài xế được sử dụng trực tiếp bởi UPS, làm việc dưới hợp đồng với Teamsters (tức International Brotherhood of Teamsters – Nghiệp Đoàn Anh Em Tài Xế Quốc Tế), kiếm được $23.10/giờ, trong khi tài xế “nhà thầu độc lập” cho FedEx kiếm $14.40/giờ, và cho Amazon, chỉ $5.30/giờ.
Để giải quyết tình trạng “hai quốc gia trong một nước Mỹ,” một trong những việc đầu tiên là nâng lương tối thiểu. Nghiên cứu MIT 2025 cho thấy, mức lương đủ sống cho gia đình ở Mississippi là $22.43/giờ, ở California là $34.55…
Trong bài viết trên The American Prospect ngày 3 Tháng Mười Hai, tác giả Harold Meyerson còn đề cập đến chính sách tài chính hỗ trợ các gia đình có con nhỏ, chẳng hạn trợ cấp mức ban đầu $5,000 cho mỗi trẻ mới sinh. Viện Brookings ước tính một gia đình thu nhập trung bình phải chi đến $310,605 để nuôi một đứa con từ khi bé chào đời đến 17 tuổi. Việc trợ cấp cho gia đình có con mới sinh đã được chính phủ hầu hết quốc gia có nền kinh tế tiên tiến áp dụng từ lâu.
Quan trọng nhất, theo Harold Meyerson, là sửa lại toàn bộ hệ thống thuế. Người giàu phải chịu thuế cao hơn là điều cần phải làm. Trong thực tế, trong cuộc thăm dò YouGov toàn quốc vào một tuần sau khi Zohran Mamdani đắc cử thị trưởng New York City, gần như mọi chính sách của ông đều được đa số người Mỹ ủng hộ. Có 69% ý kiến ủng hộ nâng thuế doanh nghiệp và triệu phú, 66% ủng hộ chăm sóc trẻ em miễn phí cho trẻ từ sáu tháng đến 5 tuổi, và 57% ủng hộ cửa hàng tạp hóa “bao cấp.”
