Đàm phán ở Florida: hòa bình trên bàn giấy, bom đạn trên bầu trời
Chủ nhật ở Florida, trong khi bầu trời Kyiv vẫn còn vang tiếng nổ của tên lửa và drone Nga, một phái đoàn Ukraine lặng lẽ đáp xuống Miami. Họ mang theo thứ hàng hóa quý nhất và cũng mong manh nhất lúc này: hy vọng về một lộ trình kết thúc cuộc chiến mà không phải đánh đổi phẩm giá quốc gia. Đầu bàn là Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio, đặc phái viên Steve Witkoff – cánh tay phải của Tổng thống Donald Trump trong hồ sơ Ukraine – và Jared Kushner, con rể Tổng thống, hiện diện như một dấu ấn quen thuộc của “ngoại giao gia tộc”. Đối diện họ là Rustem Umerov, tân Tổng thư ký Hội đồng An ninh và Quốc phòng Ukraine, vừa được Zelensky chỉ định làm trưởng đoàn sau khi Andriy Yermak – cánh tay phải lâu năm – phải từ chức vì vụ bê bối tham nhũng bị đột kích tận nhà.
Trên bàn là bản kế hoạch hòa bình do Mỹ bảo trợ, xuất phát từ một đề án 28 điểm do Witkoff cùng Kirill Dmitriev – người đứng đầu quỹ đầu tư quốc gia Nga và là đặc phái viên thân cận của Điện Kremlin – soạn thảo. Bản gốc bị coi là thiên lệch đến mức châu Âu và Kyiv phải gióng chuông báo động, buộc Washington phải chỉnh sửa mạnh tại vòng đàm phán ở Geneva. Ukraine muốn một lệnh ngừng bắn dựa trên đường chiến tuyến hiện tại, đi kèm bảo đảm an ninh quốc tế, kiên quyết không chấp nhận nhường thêm tấc đất nào chưa bị quân Nga chiếm đóng. Ngược lại, Vladimir Putin vẫn nhắc lại công thức cũ: chiến tranh chỉ kết thúc khi “quân đội Ukraine rút khỏi những vùng lãnh thổ họ đang chiếm đóng” – tức là phải bỏ cả các khu vực hiện do Kyiv kiểm soát ở miền Đông. Hai bên như đang đứng trên hai bờ vực, mà ở giữa là cây cầu mong manh dựng bằng chữ ký và lòng tin.
Kế hoạch 28 điểm và bóng Nga trong lưng nhà đàm phán Mỹ
Kế hoạch 28 điểm mà Trump tự hào gọi là “thỏa thuận của một nhà làm ăn giỏi” không ra đời trong chân không. Một bản ghi âm bị rò rỉ từ cuộc gọi ngày 14/10 cho thấy Steve Witkoff đã trao đổi khá thân tình với Yuri Ushakov, cố vấn đối ngoại hàng đầu của Putin, về cách “gợi ý” để Nga nói chuyện với Trump cho lọt tai hơn. Witkoff được cho là đã khuyên phía Nga nên tranh thủ chúc mừng Trump vì thỏa thuận ngừng bắn ở Trung Đông, coi đó là “thành tựu lịch sử”, rồi từ đó bắc cầu sang hồ sơ Ukraine. Hai ngày sau, đúng như gợi ý, Putin gọi điện ca ngợi “thành tựu hòa bình ở Trung Đông”, và Trump lập tức đem câu chuyện ấy khoe trên mạng xã hội như bằng chứng mình là “người làm được những điều người khác chỉ dám mơ”.
Bản thân Trump không phủ nhận nội dung cuộc gọi, chỉ nói đó là “đàm phán tiêu chuẩn” và khẳng định Witkoff cũng nói những điều tương tự với Ukraine. Nhưng trong nội bộ đảng Cộng hòa, không ít tiếng nói “diều hâu” về Nga tỏ ra phẫn nộ. Dân biểu Don Bacon công khai đòi sa thải Witkoff, cho rằng ông ta “ngả hẳn về phía Nga, làm chẳng khác gì một agent được Moscow trả tiền”. Điện Kremlin thì mỉa mai rằng việc rò rỉ chứng tỏ “có nhiều thế lực muốn phá hoại tiến trình đàm phán”, đồng thời bênh vực Witkoff bằng cách gọi đó là “công việc bình thường của một nhà thương thuyết”. Giữa những lời trách móc, Trump chỉ buông một câu lạnh lùng: chiến tranh có thể kéo dài nhiều năm, Nga có nhiều người và nhiều lính hơn, nên “nếu Ukraine làm được một thỏa thuận thì đó là điều tốt”. Nói cách khác, ông đã phác thảo ranh giới chịu đựng: hoặc Kyiv chấp nhận những nhượng bộ cay đắng, hoặc tự mình chịu đựng chiến tranh dài hạn trong khi nguồn hỗ trợ chính trị và tài chính từ Washington dần mỏng đi.
Drone, tên lửa và đòn đánh vào ‘hạm đội bóng tối’ của Nga
Trong lúc những câu chữ trên giấy còn bị gạch xóa, chiến tranh ngoài thực địa không hề chậm lại. Chỉ trong một đêm, Nga phóng khoảng 36 tên lửa cùng gần 600 drone tấn công các thành phố Ukraine, nhắm vào cơ sở năng lượng và khu dân cư. Kyiv mất điện trên diện rộng, hơn nửa triệu hộ dân không có ánh sáng, nhiệt và nước nóng. Ít nhất ba người thiệt mạng, hàng chục người bị thương, trong đó có trẻ em; những tòa chung cư bị khoét lỗ bởi sức nổ, mặt tiền cháy sạm, cầu thang biến dạng. Zelensky mô tả đó là “một đêm cực kỳ khó khăn, nhất là ở Kyiv”, khi báo động phòng không kéo dài hơn mười tiếng, tiếng động cơ drone và tiếng nổ quệt dài trên bầu trời đen.
Đáp lại, Ukraine tiếp tục chiến dịch tấn công sâu vào hạ tầng năng lượng và phòng thủ Nga, nhất là “hạm đội bóng tối” – những tàu chở dầu lách qua các vòng trừng phạt bằng cách đổi cờ, đổi tên, đổi chủ sở hữu trên giấy tờ. Các drone biển Sea Baby được cho là đã đánh trúng hai tàu chở dầu mang cờ Gambia, Virat và Kairos, chuyên vận chuyển dầu Nga trên Biển Đen. Cả hai đều bị hư hại nặng, bốc cháy dữ dội, buộc thủy thủ đoàn phải sơ tán, dù không bị đánh chìm. Thổ Nhĩ Kỳ và Kazakhstan lo ngại về nguy cơ đe dọa an toàn hàng hải và ô nhiễm môi trường, nhất là khi một điểm neo ống dẫn dầu ở cảng Novorossiysk – tuyến xuất khẩu dầu chủ lực của Kazakhstan qua lãnh thổ Nga – cũng bị drone tập kích. Astana phải vội vã công bố kế hoạch chuyển hướng dòng dầu, đồng thời phản đối “hành động tấn công vào cơ sở dân sự thuần túy”. Chiến tranh, một lần nữa, vượt khỏi giới hạn Ukraine – Nga, lan sang cả mạng lưới lợi ích dầu mỏ và hàng hải của khu vực.
Ukraine giữa thể diện dân tộc và nguy cơ mất bệ đỡ Mỹ
Trong bài phát biểu tối thứ Bảy, Zelensky lựa từ rất kỹ. Ông nói phía Mỹ đang “hợp tác mang tính xây dựng”, và “trong vài ngày tới có thể cụ thể hóa các bước để đi tới một kết thúc xứng đáng cho chiến tranh”. Từ “xứng đáng” nghe có vẻ mơ hồ, nhưng lại là từ khóa của cả ván cờ: Ukraine không thể công khai chấp nhận bất kỳ kế hoạch nào mang mùi “đầu hàng từng phần”, nhưng cũng khó có thể tiếp tục chiến đấu vô thời hạn nếu Washington thu hẹp cửa viện trợ. Cùng lúc, cựu Tổng tham mưu trưởng Valerii Zaluzhnyi – người được xem là đối thủ tiềm năng của Zelensky trên đường đua chính trị – viết bài trên báo Anh, nhắc rằng “chiến tranh không phải lúc nào cũng kết thúc bằng thắng – thua tuyệt đối”. Ukraine khao khát chiến thắng hoàn toàn, nhưng không thể loại trừ khả năng phải chấp nhận một “kết cục lâu dài” ít kịch tính hơn mơ ước.
Giữa các dòng chữ ngoại giao và suy tính chiến lược đó là nỗi lo rất thực: nếu Kyiv bác bỏ kế hoạch của Mỹ quá gay gắt, họ có thể bị gắn nhãn “không biết điều”, đánh mất thiện cảm của Quốc hội Mỹ và một phần công luận phương Tây. Nhưng nếu chấp nhận một bản thỏa thuận bị coi là nhượng bộ quá sâu cho Nga – như phiên bản gốc của kế hoạch 28 điểm từng đòi Ukraine từ bỏ giấc mơ gia nhập NATO, cắt giảm quân đội và nhường đất – Zelensky sẽ phải đối mặt với làn sóng phẫn nộ trong nước và sự thách thức từ những nhân vật như Zaluzhnyi. Hòa bình, nếu đến, sẽ không chỉ là chuyện dừng tiếng súng, mà còn là bài test bản lĩnh chính trị cho cả lãnh đạo Ukraine lẫn những ai đang chơi với “ván bài hòa bình” từ Washington và Moscow.
Lính đánh thuê toàn cầu: mặt tối của cuộc chiến nhân lực Nga
Trong khi bàn đàm phán ở Florida tranh luận từng câu chữ, ngoài chiến trường Ukraine, một đội quân thầm lặng khác đang đổ máu cho Moscow: những người lính đến từ Kenya, Nepal, Tajikistan, Uzbekistan, Cuba, Sri Lanka, Ấn Độ… Theo phía Ukraine, họ đã bắt gần 200 tù binh ngoại quốc thuộc 37 quốc tịch khác nhau, trong khi số người nước ngoài từng hoặc đang chiến đấu cho Nga có thể lên tới hơn 18.000 – con số chưa tính tới hàng nghìn binh sĩ Bắc Hàn được gửi sang theo thỏa thuận hợp tác quân sự. Trong số đó, ít nhất khoảng 3.400 người được cho là đã tử trận. Các lời khai của tù binh vẽ nên một bức tranh mờ ám: nhiều người nói họ bị lừa bằng lời hứa việc làm xây dựng, bảo vệ, lái xe, làm kho bãi; khi đến Nga thì bị tịch thu hộ chiếu, ép ký hợp đồng quân ngũ bằng tiếng Nga mà không hề được dịch.
Nga có động lực rõ ràng để săn người – nói thẳng là như vậy. Phương Tây ước tính từ khi mở cuộc xâm lược toàn diện năm 2022, Nga đã chịu hơn một triệu thương vong, trong đó khoảng một phần tư là tử trận. Để bù vào cỗ máy xay thịt đó, Moscow không muốn tái diễn cú sốc chính trị của lệnh “động viên một phần” năm 2022, nên chuyển sang chiến lược “ngoại nhân lực”: mở rộng cửa cho người nước ngoài xin visa, thẻ cư trú, hứa hẹn quyền nhập quốc tịch nếu nhập ngũ; đồng thời đe dọa tước quốc tịch, trục xuất hoặc truy tố nếu không chịu đăng ký quân dịch. Ở các nước Trung Á, những người đã nhập quốc tịch Nga bị truy lùng nếu “trốn nghĩa vụ”; ở châu Phi, Nam Á, Trung Đông, mạng xã hội tràn ngập quảng cáo tuyển lính, hứa lương 2.000–2.500 USD/tháng, nhà ở, chăm sóc y tế, học hành miễn phí sau ba năm phục vụ, kèm khẩu hiệu đầy testosterone: “Hãy là đàn ông thực sự!”. Đằng sau đó là thực tế trần trụi: huấn luyện 1–2 tuần, rồi bị ném vào đơn vị xung kích, đi trước xe tăng, đi đầu trong những trận công kích được ví như “cối xay thịt”.
Hai kiểu người ngoại quốc trên chiến tuyến: tình nguyện và bị lừa gạt
Những người nước ngoài cầm súng cho Ukraine – trong các lữ đoàn quốc tế – phần lớn là tình nguyện, tự mua vé máy bay, tự quyết định đời mình, dù chính phủ nước họ nhiều khi ra khuyến cáo, thậm chí cấm đoán. Kyiv không công bố con số, nhưng ai cũng biết đã có hàng nghìn người như vậy. Phía bên kia, ít nhất theo các nhóm nhân quyền và điều tra của Ukraine, là một đội quân hỗn tạp bị hút vào cuộc chiến bằng ba chiêu thức: lừa dối, hối lộ và tống tiền. Nhiều người từ các nước nghèo kể họ được môi giới hứa cho “việc xây dựng ở Nga”, để rồi bị đưa thẳng tới trại huấn luyện quân sự. Người di dân Trung Á bị dọa đuổi về nước hoặc bỏ tù nếu không ký hợp đồng. Người ở châu Phi, Nam Á được hứa hẹn “đổi đời” với lương cao, visa và hộ chiếu, để rồi chết vô danh trên cánh đồng Donbas.
Số lượng quảng cáo tuyển lính nhắm tới ngoại kiều trên mạng xã hội Nga tăng vọt; ở nhiều nước, chính phủ phải vội vàng cảnh báo công dân mình. Kenya điều tra đường dây buôn người đưa thanh niên sang Ukraine dưới vỏ bọc việc làm ở nước ngoài. Cuba truy tố hàng chục kẻ buôn người sau khi phát hiện công dân mình bị lừa đi lính. Nepal đến mức cấm người dân sang Nga và Ukraine để “lao động”, sau khi hàng trăm thanh niên bị cuốn vào cuộc chiến, nhiều người vĩnh viễn không trở về. Chiến tranh, theo nghĩa đen, đã biến thành một thị trường săn người toàn cầu, nơi sinh mạng của người nghèo được định giá bằng một khoản tiền lương và lời hứa nhập tịch.
Ván cờ cuối cùng: hòa bình sẽ được “mua” bằng cái giá nào?
Từ phòng họp có điều hòa ở Miami đến những hố pháo lạnh lẽo gần Pokrovsk, từ điện Kremlin tới trại tuyển mộ ở các vùng ngoại ô nghèo đói của châu Á và châu Phi, cuộc chiến Ukraine đã trở thành ván cờ nhiều lớp chưa từng có. Trên lớp bề mặt, đó là câu chuyện của các bản kế hoạch 20 hay 28 điểm, của những cuộc gọi được “gợi ý” nội dung, của các đặc phái viên đi lại giữa Moscow, Kyiv, Geneva, Abu Dhabi và Florida. Nhưng dưới bề mặt ấy, quả thật, là máu của những người Ukraine đang phải trú ẩn trong hầm vì mất điện, là mạng sống của những chàng trai trẻ Nepal, Kenya, Tajikistan đang chết cho một đất nước mà họ chưa từng mơ sẽ di cư tới nếu không bị dồn bước đường cùng.
Trump nói ông không đặt ra “deadline”, rằng hạn chót duy nhất là “khi chiến tranh kết thúc”. Nhưng câu hỏi thực sự là: nó sẽ kết thúc theo kiểu nào, và ai trả giá nhiều nhất để có được chữ “kết thúc” đó. Ukraine muốn một nền hòa bình “xứng đáng”, nghĩa là không phải đầu hàng trá hình. Nga muốn một thỏa thuận đóng băng chiến tuyến để hợp pháp hóa thành quả chiếm đóng. Mỹ muốn chứng minh mình vẫn là kẻ cầm trịch trật tự thế giới, nhưng lại bị kéo căng bởi chia rẽ nội bộ và mệt mỏi chiến tranh. Còn thế giới – từ người dân ở Kyiv cho tới gia đình công nhân nghèo ở châu Phi, châu Á có con lạc lối trên chiến hào Ukraine – chỉ mong một điều giản dị: nếu hòa bình là một món hàng được mặc cả trong những căn phòng sang trọng, thì xin đừng quên những người đã phải trả trước bằng chính cuộc đời mình.
