Gần đây, tại thủ đô nước Thụy sỹ, vào mùa thu vừa qua, ông Henry Kissinger, cựu Cố vấn An ninh, cựu Ngoại trưởng, người được coi như đại diện cho Trường phái ngoại giao thực tiễn của Hoa Kỳ, có tuyên bố rằng: «Ngày hôm nay Hoa Kỳ sẽ đảm nhận hoàn toàn vai trò đại cường quốc của mình ở châu Á Thái bình dương» (Theo cultuturepolitique.c om). Đồng thời năm vừa qua có nhiều cuộc viếng thăm châu Á của những chính khách Hoa Kỳ, từ Tổng thống, tới ngoại trưởng, Bộ trưởng Quốc phòng. Từ đó có nhiều người cho rằng có một chính sách ngoại giao mới của Hoa kỳ ở châu Á Thái bình dương, đặc biệt là đối với vùng Đông Nam Á.
Thế kỷ 21 là thế kỷ châu Á Thái Bình dương của nền ngoại giao Hoa Kỳ, như nhiều người nghĩ?
Có phải thế không?
Và nếu có thì chính sách ngoại giao này nhằm những mục đích gì?
Có một đường lối ngoại giao mới
Thât vậy, sau khi Hoa Kỳ rút khỏi Việt Nam năm 1975, chính sách ngoại giao của Hoa Kỳ đặt trọng tâm đến Liên sô và Đông Âu; sau khi chế độ cộng sản Liên Sô và Đông Âu sụp đổ vào cuối năm 1989 đầu năm 1990, thì Hoa kỳ chú trọng đến Trung Đông, tạo nên 3 cuộc chiến tại Trung Đông, 2 lần đánh Irak, lần đầu với Georges Bush cha, lần sau với Georges Bush con, và chiến tranh A phú hãn, rồi chú trọng đến Bắc Á và Đông Á, gần như quên vùng Đông Nam Á. Chính vì vậy mà nhiều lần cựu Thủ tướng Lý quang Diệu của nước Singapour lên tiếng cảnh cáo và khuyên Hoa kỳ nên trở lại vùng Đông Nam Á. Nay Hoa kỳ trở lại thì đã là một điều mới lạ rồi. Ngoài việc Ngoại trưởng, Bộ trưởng Quốc phòng và nhiều cựu chính khách viếng thăm nhiều vùng này hiện nay, vào ngày 24/09/2010, tại New York, Hoa Kỳ, có tổ chức Hội Nghị Thượng Đỉnh Hoa Kỳ và các nước trong Hiệp Hội Đông Nam Á (ASEAN), Tổng thống Obama tuyên bố:
«Với tư cách là Tổng thống Hoa Kỳ, tôi đã bày tỏ minh bạch rằng Hoa kỳ có mục đích đóng vai trò lãnh đạo ở châu Á.», ông nói tiếp, «Vì vậy chúng tôi đã tăng cường các liên minh cũ, chúng tôi đã làm đậm đà sâu sắc hơn quan hệ đối tác mới, như chúng tôi đang làm với Trung quốc, và chúng tôi đã tái cam kết với những tổ chức khu vực, trong đó có tổ chức các nước Đông Nam Á (ASEAN).»
Người Hoa Kỳ có câu châm ngôn: «Người đúng vào chỗ đúng và đúng lúc, đúng thờ» (The right man at the right place, in the right time).
Xét trong lich sử cận đại, chính sách ngoại giao Hoa Kỳ thường được áp dụng đúng lúc, đúng thời và vào đúng những quốc gia hay liên minh, khi họ thấy cần thiết.
Vì vậy, Hoa Kỳ chỉ có đồng minh chứ không có bạn; và thay đổi đồng minh một cách dễ dàng tùy theo từng hoàn cảnh có lợi cho mình.
Đường lối ngoại giao của Hoa kỳ chỉ là bản cũ soạn lại.
Vì Hoa Kỳ trở lại vùng Đông Nam Á, nên nhiều người cho rằng đương lối ngoại giao của Hoa Kỳ là mới. Nhưng nếu xét kỹ, thì nó chỉ là bổn cũ soạn lại và nó có một sự tiếp nối. Nó bị ảnh hưởng sâu đậm bởi ba trường phái ngoại giao và bởi chính lịch sử của Hoa Kỳ, mặc dầu lịch sử này còn rất mới so với những nước khác.
Ba trường phái ngoại giao của Hoa Kỳ là:
1) Trường phái Tự Cô lập (isolationnisme) cho rằng Hoa kỳ là một quốc gia lớn, có đầy đủ tài nguyên, nên chỉ cần lo cho chính Hoa Kỳ cũng đủ lắm rồi. Trường phái này tiêu biểu bởi James Monroe (1758-1831), Tổng Thống thứ 5, qua câu nói: “Châu Mỹ là của người Mỹ“ (L’Amérique pour les Américains).
2) Trường Phái Can Thiệp (Interventionnisme ) cho rằng Hoa Kỳ có một mô hình tổ chức xã hội tốt đẹp, dân chủ, tự do; vì vậy Hoa Kỳ nên mang quảng bá mô hình này trên toàn thế giới; chính vì vậy nên đưa đến đường lối ngoại giao can thiệp.
3) Đường lối ngoại giao thực tiễn, thường được áp dụng bởi những tổng thống và ngoại trưởng, tức những người có quyền, và tùy theo hoàn cảnh lịch sử của Hoa Kỳ và thế giới mà áp dụng, lúc này cần phải chính sách cô lập, nhưng lúc khác lại cần chính sách can thiệp.(1)
Người ta nghĩ là 2 trường phái Tự Cô lập và Can thiệp chống đối nhau; nhưng thưc tế là bổ xung nhau. Hoa Kỳ can thiệp ra ngoài nếu thấy cần và một khi nhận thấy cần phải lui về lo việc nội bộ, đặt ưu tiên cho chính sách quốc nội, thì lại lui về. Tôi lấy thí dụ gần là ngay trong 2 nhiệm kỳ Tổng thống Bill Clinton, nhiệm kỳ đầu ông chủ trương lui về lo nội bộ. Ông đã đưa ra khẩu hiệu: “Hiểm họa của Hoa Kỳ không đến từ nước ngoài, mà đến từ trong nước Hoa Kỳ“, để tranh cử với ông G. Bush cha, người vừa chiến thắng chiến tranh Irak. Sau nhiệm kỳ nhì, khi tình hình quốc nội đã ổn, thì ông lại chủ trương can thiệp ra ngoài.
Ngoài việc bị ảnh hưởng bởi 3 trường phái trên, người ta còn có thể nói chính sách ngoại giao của Hoa Kỳ bị ảnh hưởng bởi chính lịch sử Hoa Kỳ, mặc dầu lịch sử của nước này rất ngắn so với nhiều nước khác.
Thật vậy, lịch sử Hoa Kỳ, nếu tính xa là từ ngày chiếc tàu Mayflower chở 102 người theo đạo Khắc Kỷ (Puritains), bị chính quyền Anh và Âu châu bạc đãi, một trường phái tôn giáo, chính trị, trong đạo Tin Lành Anh-Đức (Anglo – saxon) theo khuynh hướng Calvin (1509-1564), người Thuỵ Sỹ, chủ trương cải cách Tôn giáo. Họ đi từ đảo Southampton, ngày 16/9/1620 và tới Plymouth ngày 16/12/1620. Trong cuộc hành trình đầy gian khổ đi tìm tự do này, 41 người chủ gia đình đã cùng nhau làm một khế ước được gọi là Khế Ước Mayflower, cương quyết và cam đoan thành lập một nền cộng hòa dân chủ, tôn trọng mọi quyền tự do căn bản của con người. Ngày hôm nay dân Hoa Kỳ làm Ngày Lễ Tạ Ơn (Thanking giving Day) là ý nghĩa từ đó.
Nếu tính gần, thì lịch sử Hoa Kỳ bắt đầu từ Ngày Độc lập 1776.
Trong suốt thời kỳ từ đó đến nay, ngoài việc bị ảnh hưởng bởi ý muốn thành lập một nền cộng hòa, như một trong những người chính soạn thảo ra bản Hiến pháp Hoa kỳ, ông Alexander Hamilton (1757-1804), người đã từng là Bộ Trưởng Tài Chánh và kinh tế của Whashington, đã lập ra Quĩ Tiền tệ Liên bang. Khi soạn thảo bản hiến pháp, ông có tuyên bố: “Nếu Quí Vị muốn, và cảm thấy có khả năng và tinh thần trách nhiệm để duy trì nó thì Quí Vị lập nên một nền cộng hòa!“
Người ta còn có thể nói lịch sử Hoa Kỳ là lịch sử một chuỗi dài chiến tranh: chiến tranh với người Da Đỏ, Nội Chiến, Đệ Nhất, Đệ Nhị Thế Chiến, Chiến tranh Lạnh, Chiến Tranh Hàn quốc, Chiến tranh Việt Nam, và gần là Chiến tranh A phú Hãn, Irak. Hoa Kỳ đã lớn mạnh nhờ chiến tranh. Hoa kỳ đã thủ lợi trong chiến tranh với người Da Đỏ, để mở mang bờ cõi về phía tây, thủ lợi với Đệ Nhất, Đệ Nhị và Chiến tranh Lạnh. Kinh tế Hoa Kỳ một phần không nhỏ là nhờ vào chiến tranh, sản xuất vũ khí. Ngay cả ngày hôm nay, việc bán vũ khí dễ dãi cho dân, ngoài việc theo triết lý của những người lập quốc là tại sao chính quyền có quyền vũ trang, mà người dân lại không có quyền vũ trang để tự vệ. Việc này đã xảy ra những vụ bắn, giết những người vô tội vì hành động bất thường của một vài người tâm thần bất ổn, nhiều người đề nghị cấm bán vũ khí dễ dãi cho dân. Tuy nhiên nó đụng chạm đến kinh tế, nên dự án không thành luật.
Hai cuộc chiến chính ra là có hại cho Hoa Kỳ là cuộc nội chiến 1860-1865 và chiến tranh Việt Nam 1954-1975. Nhưng giới lãnh đạo Hoa Kỳ đã biến thế bất lợi thành thế có lợi.
Nội chiến là anh em nhà đánh nhau, nồi da xáo thịt, thật là đau thương. Nhưng những người lãnh đạo Hoa Kỳ, đặc biệt là Tổng thống Abraham Lincolt (1809-1865) đã biết dùng nội chiến để nhấn chìm tất cả những bất đồng nội bộ và sau đó chủ trương hoà hợp hòa giải thật sự giữa 2 phe, phe Bắc và phe Nam, những quân đội phe Nam, nếu muốn giãi ngũ, thì giải ngũ, nếu muốn ở lại trong quân đội, thì vẫn được giữ chức tước cũ, không có một tý gì phân biệt kẻ thắng người thua. Chính nhờ vậy mà đã có thể dễ dàng kiến thiết quốc gia và trở thành một cường quốc sau 35 năm, khi Hoa Kỳ tham gia bát quốc liên quân đánh thành Bắc kinh vào năm 1900.
Ở điểm này, những giới lãnh đạo cộng sản, từ Lénine, Trotski, Staline qua Mao Trạch Đông, Hồ chí Minh và con cháu như Lê Duẫn không thể nào sánh được với Lincolt. Chính Lénine và Trotski, thường tuyên bố: “Chúng ta phải cần đến nội chiến để nhấn chìm tất cả những kình chống nội bộ“ (La guerre civile pour noyer toutes les contradictions internes). Nhưng sau đó không biết hòa hợp, hòa giải, vẫn chủ trương chia rẽ, lấy lý thuyết đấu tranh giai cấp làm phương châm hành động, một lời kêu gọi và một hành động đưa đến nội chiến triền miên. Nên một trong những nguyên do chính làm cho tất cả những chế độ cộng sản không phát triển mạnh được là vì nguyên do này.
Lincolt đã ý thức rõ câu của Tôn Tử, và tôi không biết ông có đọc hay không, hay những tư tưởng lớn thường gặp nhau:
“Chiến tranh như lửa, dùng lửa lâu ngày sẽ có hại vào thân. Trong lịch sử, chưa có một chiến quốc nào dùng chiến tranh lâu dài mà có lợi cả.”, khác hẳn với những người cộng sản lúc nào cũng hô hào đấu tranh giai cấp, tức chủ trương nội chiến kéo dài.(2)
Nhưng tai sao từ ngày lập quốc đến nay, Hoa kỳ là quốc gia tham dự nhiều cuộc chiến nhất mà vẫn có lợi. Câu trả lời đó là Hoa kỳ tham dự nhiều cuộc chiến, nhưng Hoa Kỳ tham dự không lâu, và cứ đợi gần ngã ngũ rồi mới nhảy vào. Đây là đường lối ngoại giao cố hữu của Hoa Kỳ. Một bằng chứng rõ ràng là hai Trận Thế Chiến, Hoa Kỳ tham chiến muộn màng, đến nỗi vào Đệ Nhất Thế Chiến, người lãnh đạo Pháp đương thời và cũng là một trong những người lãnh đạo cuộc chiến, có tuyên bố: “Nước Pháp và Anh trông đợi người Hoa Kỳ như con trông mẹ về chợ.” Đệ Nhị Thế chiến cũng vậy, mãi đến năm 1941 Hoa Kỳ mới tham chiến.
Chi có chiến tranh Việt Nam và ngày hôm nay chiến tranh Irak và A Phú Hãn là Hoa Kỳ tham chiến hơi lâu.
Riêng chiến tranh Việt Nam, một khi Hoa Kỳ không còn thấy có thể chiến thắng quân sự được, phải rút quân, thì biến nó thành một con bài để trao đổi trên bình diện chiến lược ngoại giao quốc tế với Liên sô và Tàu.
Về chiến tranh A Phú Hãn và Irak: Có người cho rằng ở 2 nước này Hoa Kỳ không có lợi chi, hàng năm phải tiêu sài hàng chục tỷ và đã có hàng ngàn quân đội Hoa Kỳ chết ở Irak. Chúng ta đừng quên Irak là nước sản xuất và xuất cảng thứ nhì dầu hỏa trên thế giới. A phú hãn là nước có nhiều ống dẫn dầu xuyên qua dẫn tới các nước khác hay ra biển. Ngày hôm nay dầu hỏa vẫn là nhiên liệu chiến lược hàng đầu. Mất cả ngàn người để có 2 quốc gia chiến lược này, đây là giá cũng cần nên trả; mặc dầu chính giới Hoa Kỳ không dám nói thẳng ra điều này. Hơn thế nữa như trên chúng ta đã nói, kinh tế Hoa Kỳ lệ thuộc một phần không nhỏ vào nền kinh tế sản xuất súng đạn, võ khí, nên Hoa Kỳ cần có chiến tranh để tiêu thụ.
Chiến tranh gần như lúc nào cũng đi kèm với chính sách ngoại giao Hoa Kỳ, vì từ chiến tranh với người Da Đỏ, qua Nội Chiến, tới Chiến Tranh Lạnh và ngày hôm nay chiến tranh Irak, phần nhiều Hoa Kỳ thủ lợi.
Chính vì vậy mà khi nhận Giải Nobel Hòa Bình, mặc dầu là hòa bình, ông Obama, thản nhiên tuyên bố, nhắc lại câu nói của một chính khách trước đó: “Nếu Quí Vị muốn có hòa bình, thì Quí Vị cần phải sửa sọan chiến tranh!“
Đường lối ngoại giao của Hoa Kỳ nhắm những gì ở châu Á Thái bình dương?
Nhiều người cho rằng Hoa Kỳ trở lại Đông Nam Á là kết thúc móc xích bao vây Trung Cộng. Điều này không sai, vì trước đây Hoa Kỳ đã tạo ra những móc xích với Ấn Độ, Nam Hàn, Nhật, Úc, vùng Bắc Á và Đông Á, nay với Nam Á. Từ đó có người bảo rằng Hoa Kỳ sẽ có chiến tranh với Trung Cộng. Không nhất thiết như vậy, ít nhất là trong ngắn hạn. Hoa Kỳ trở lại là để ngăn chặn sự bành trướng của Trung Cộng xuống các nước Đông Nam Á. Với Nga và Ấn độ, Hoa Kỳ đã ngăn chặn vùng Bắc Á; với Nhật và Úc, Hoa Kỳ ngăn chặn vùng Đông Á. Nay tới Nam Á. Thêm vào đó Hoa Kỳ không thể để Trung Cộng tìm cách qua những cuộc họp song phương, khống chế biển Đông Nam Á, Hoa Kỳ yêu cầu phải giải quyết những tranh chấp trên biển Đông Nam Á qua những hội nghị đa phương và sẵn sàng giúp các nước Đông Nam Á đi vào con đường này. Chính vì vậy mà trong Hội Nghị Thượng Đỉnh Đông Nam Á, họp ở New York ngày 24/9/10, Tổng Thống Hoa Kỳ tuyên bố, đã nêu ở trên, nay nhắc lại:
“Với tư cách là Tổng Thống Hoa Kỳ, tôi đã bày tỏ minh bạch rằng Hoa Kỳ có mục đích đóng vai trò lãnh đạo ở châu Á.”
Không ai chối cãi rằng Hoa Kỳ đã trở lại châu Á Thái bình dương, nhất là Đông Nam Á. Và cũng không ai chối cãi rằng Hoa Kỳ vẫn là đệ nhất cường quốc trên thế giới về nhiều phương diện, từ kinh tế, chính trị, khoa học đến kỹ thuật.
Từ đó có nhiều người, nhiều nhà lãnh đạo châu Á, nhất là của những nước nhược tiểu, bi quan cho rằng số phận của mình lại bị định đoạt bởi những cường quốc.
Không hoàn toàn như vậy. Tùy theo tài ngoại giao của những người lãnh đạo, dù là một tiểu nhược quốc.
Thời này không còn là thời của thế kỷ 20, không còn những hiện tượng vào năm 1900, năm Canh Tý, liên quân liệt Cường gồm 8 nước Anh, Pháp, Đức, Hoa kỳ, Nhật, Nga, Ý, Áo, dưới sự chỉ huy của Tướng Đức Von Waldersee, tiến đánh Bắc Kinh, khiến Triều đình Mãn Thanh, dưới triều vua Quang Tự, qua sự nhiếp chính của bà Từ Hi Thái hậu, đã phải ký Hiệp ước Tân Sửu nhục nhã ( mùa thu năm 1901), không còn là thời của sau Đệ Nhị Thế Chiến, của Hội Nghị Yalta chia cắt thế giới, chỉ cần Roosevelt, Staline, Churchill đặt bút ký, là có những vùng đất bị chia cắt.
Ngoại giao thời này là ngoại giao tương thuộc, lưỡng lợi, tùy vào trí khôn của những nhà ngoại giao, của giới lãnh đạo. Một nước nhỏ như Singapour, diện tích là 620 Km2, dân số là 5.090.200 người, tổng sản lượng quốc gia 166,52 tỷ $, sản lượng tính theo đầu người là 32.713 $, đứng hàng thứ 39 trên 231 quốc gia, so với Việt Nam, dân số là 87.266.700 người, diện tích là 331.690 Km2, tổng sản lượng là 90,20 tỷ $, sản lượng tính theo đầu người là 1.034 $, đứng hàng thứ 191 trên 231 quốc gia, (Theo Robert và Atlaseco 2011 – Le nouvel Observateur), thế mà trước đây mấy năm, Singapour đã ký một hiệp ước kinh tế thương mại với Hoa kỳ. Hiệp ước này, nhiều chính khách, nhiều nhà ngoại giao coi như là một hiệp ước khung, không những đặt Singgapour ngang hàng với Hoa Kỳ, mà còn mang lại lưỡng lợi cho cả 2 quốc gia.
Một câu hỏi nữa đến với chúng ta là để đương đầu với chính sách ngoại giao châu Á Thái Bình Dương của Hoa Kỳ, những nhà lãnh đạo cộng sản Việt Nam có tài cán như Lý quang Diệu của Singapour hay không?
Câu trả lời gần như không, nếu chúng ta xét về quá khứ để lấy căn bản trả lời.
Thật vậy, Việt Nam dưới thời nhà Nguyễn, trong khi nước Nhật với Minh Trị Thiên Hoàng đã tìm cách canh tân sứ sở, thì vua Tự Đức vẫn bế quan tỏa cảng. Vào thời cận đại, ít nhất là từ lúc Hồ chí Minh được Đệ Tam quốc tế đưa về cướp chính quyền, giới lãnh đạo cộng sản Việt Nam hoàn toàn theo ngoại bang. Họ Hồ thản nhiên tuyên bố: «Tôi không có tư tưởng gì cả. Tư tưởng của tôi là do Staline và Mao trạch Đông nghĩ hộ.» Trước đây thì Đảng Cộng Sản Việt Nam, độc đảng nắm quyền, hoàn toàn theo Liên Sô, lớn tiếng chửi và ngay cả gây ra chiến tranh với Trung Cộng vào năm 1979; nay thì hoàn toàn theo Trung Cộng, hiệp ước được ký với Trung Cộng, mệnh danh là hiệp ước Thành Đô, vào tháng 3/1990, giới lãnh đạo Trung Cộng đã không thèm tiếp phái đoàn cộng sản Việt Nam ở thủ đô, một điều sỷ nhục cho dân Việt Nam; mới đây, cộng sản Việt Nam làm lễ kỷ niệm 1000 năm Thăng long, đã lấy ngày khai mạc là ngày 1/10, ngày Quốc khánh Trung Cộng; và ngày bế mạc 10/10, ngày Quốc Khánh của Đài Loan.
Ngày nào đảng cộng sản Việt Nam còn cầm quyền, ngày đó, để có một chính sách ngoại giao độc lập, khôn ngoan, lưỡng lợi, để đương đầu với các cường quốc, riêng đối với chính sách ngoại giao của Hoa Kỳ, điều đó còn rất xa vời.
Mong rằng câu trả lời của tôi nó không đúng trong tương lai!
Paris ngày 05/01/2011
Chu chi Nam/Thongtinberlin
Đường lối ngoại giao của Hoa Kỳ tại Châu Á Thái Bình Dương
