Chợ Lớn - Chinatown của Sài Gòn

“China town” - Phố người Hoa, có thể gọi quận 5, Sài Gòn như vậy; nơi đại đa số cư dân là người Việt gốc Hoa từ bao đời nay, chính xác là từ nửa cuối thế kỷ 18, năm 1778.

Ðường Trần Hưng Ðạo, quận 5 Sài Gòn bây giờ là đường Ðồng Khánh của Chợ Lớn trước 1975.

Kinh doanh buôn bán là chủ yếu trong sinh hoạt của người Hoa. Bà con đã chọn vùng đất này, vốn có nhiều kênh rạch thuận tiện giao thương, vận chuyển hàng hóa. Kênh Tàu Hủ, còn gọi là rạch Bến Nghé, là kênh giao thông huyết mạch, nối quận 5 với các nơi khác.

Thuở trước, trọn quận 5, với một phần của quận 11 và một phần của các quận 6, quận 8, được gọi chung là Chợ Lớn. Sau mới sát nhập Chợ Lớn vào Sài Gòn; và quận 5 được xem là thủ phủ của “China town.”

Chùa bà Thiên Hậu.

Trước 30 tháng 4, 1975, quận 5 gồm 6 phường, nay chia lại thành 15 phường. Từ thuở trước tới bây giờ, đường phố nào của quận 5 cũng tấp nập buôn bán; các cửa hàng, quán tiệm san sát nhau, “buôn có hội bán có phường” như truyền thống của người Hoa.

Ði trên đường Ðồng Khánh - nay là đường Trần Hưng Ðạo - ngỡ như đang vào một phố của riêng người Hoa, với tất cả những nét đặc trưng về văn hóa, lối sống, phong tục tập quán...của Trung Quốc. Các bạn xa quê hương lâu ngày, về thăm lại quận 5, vẫn thấy như không có gì thay đổi. Riêng về kiến trúc nhà phố, thì những nét đặc trưng của nhà phố người Hoa ở quận 5 đã gần biến mất hết; đặc biệt là khu phố cổ trên đường Hàm Tử - dọc bến Hàm Tử - đặc trưng nhất về kiến trúc xưa của người Hoa, đã thay đổi hoàn toàn từ lúc xây dựng Ðại lộ Ðông Tây ở Sài Gòn.

Khu bưu điện quận 5 sài Gòn.

Ðường Hàm Tử của quận 5 trở thành một khúc đoạn của Ðại lộ Ðông Tây, chạy dài từ quận Bình Tân - tách ra từ huyện Bình Chánh - tới quận 1.

Ðể ngắm nhìn những đặc sắc trong kiến trúc của người Hoa ở quận 5, hiện nay chỉ còn những ngôi chùa cổ trong địa bàn quận; điển hình là chùa bà Thiên Hậu, tọa lạc tại số 710 đường Nguyễn Trãi. Chùa bà Thiên Hậu, bà con người Hoa gọi là Phò Miếu - miếu Ðức Bà - người Việt chúng ta vẫn gọi là chùa bà Chợ Lớn; chùa thờ bà Thiên Hậu, một vị thần biển trong truyền thuyết của người Hoa.

Chùa bà Thiên Hậu được lập nên vào khoảng nửa cuối thế kỷ 18, triều Mãn Thanh. Theo nhà nghiên cứu văn hóa Vương Hồng Sển, thì chùa bà Thiên Hậu được xây dựng hoàn toàn bằng vật liệu từ Trung Quốc đem qua: “...từ viên gạch, tấm ngói, đến những đồ gốm gắn trên mái nóc đều do thuyền buồm chở sang đây, đến cách thức phong tô cũng giữ y thể thức Tàu, gạch xây liền mí không tô hồ, đếm rõ từng tấm một, lằn hồ thẳng đường thẳng lối khít rịt và ngay bon như vẽ, thiệt là rất khéo và tưởng chừng thợ kim thời khó làm sắc sảo hơn được nữa.”

Khu phố toàn những tiệm thuốc bắc trên đường Hải Thượng Lãn Ông.

Truy ra chùa nầy trùng tu năm 1860 (Hàm Phong năm thứ 10). Ngày nay đứng sân chùa ngắm lên các cảnh chưng trên nóc bằng đồ gốm nung bên Tàu là biết được những phong tục Trung Hoa cổ thời, thuở vua chúa còn trị vì: đả võ đài, thi đậu vinh quy, công chúa tuyển phò mã, v.v... những vật này đáng được liệt kê vào sổ cổ tích vậy...” (trong “Sài Gòn năm xưa”).

Ngày 23 tháng 3 Âm lịch mỗi năm là ngày lễ Vía Bà (Thiên Hậu). Chúng tôi từng chứng kiến lễ Vía Bà năm trước: không những bà con người Hoa, mà còn đông đảo bà con người Việt sắm lễ cúng Vía Bà rất long trọng. Vào ngày này, bà con người Hoa cử hành nghi thức lễ vía; rước tượng bà Thiên Hậu; theo sau là thuyền rồng; tiếp nữa là rước khảm có khắc tên các vị thần thờ trong chùa: Kim Hoa Nương Nương, Long Mẫu Nương Nương, Quan đế, Thần tài...; và các đội lân-sư-rồng, kết thành một đoàn dài đi qua các đường phố, cảnh tượng thật náo nhiệt sống động.

Một tiệm ăn bình dân trên đường Châu Văn Liêm.

Quận 5, một trung tâm thương mại lớn nhất của Sài Gòn, sinh hoạt buôn bán tấp nập ngày đêm; lại rất đặc trưng sống động về đời sống tâm linh của bà con người Hoa. Ðối với bà con ở đây, ngoài ngày lễ Vía Bà, thì tại các chùa trong quận 5, trong các ngày Tết Nguyên Ðán; Tết Nguyên Tiêu - Rằm tháng Giêng; Rằm tháng Bảy, bà con đều tới cúng bái, cầu nguyện rất đông đảo; khói nhang mù mịt khắp chùa.

Trong nhà bà con người Hoa, hầu như nhà nào cũng dán giấy đỏ: “Ngũ phúc lâm môn”; “Xuất nhập bình an” ở cửa ra vào; “Thượng lạc bình an” ở cầu thang... Ði trên đường Lương Nhữ Học, chúng tôi thường thấy bà con tới lấy những câu chữ trên, ở nhiều cửa tiệm chuyên viết thuê; cũng như tại các đường phố khác, có nhiều cửa tiệm cho thuê trống lân; trướng liễn; áo choàng màu đỏ...; ở nhiều nhà cao tầng tại quận 5, quanh năm suốt tháng treo đèn lồng đỏ dọc dài từ trên xuống dưới.

Ðại lộ Ðông Tây.

Các đường phố quanh Bưu Ðiện quận 5 là trung tâm náo nhiệt xe cộ; đường Hải Thượng Lãn Ông tập trung nhiều tiệm thuốc bắc, sực nức mùi thơm hăng hắc cả một khoảng đường ; một nửa con đường Lão Tử là các xe đẩy, bạt che, tập trung bán các thức ăn uống. Chiều chiều, các quán tiệm trên đường Tổng Ðốc Phương - nay là đường Châu Văn Liêm - thực khách đông chật không còn chỗ ngồi. Nhiều lần chúng tôi dẫn bạn Việt kiều đi ăn chè tại quán chè Lâm Thạnh, có mặt tại quận 5 từ thời nhà Nguyễn, ba đời cha truyền con nối, vẫn tại vị ở khu “Ðèn 5 ngọn” cuối đường Ðồng Khánh. Quán chè Lâm Thạnh nhỏ hẹp, chỉ có đủ chỗ ngồi vào lúc chiều tối, bày bàn ghế trên vỉa hè, trước các sạp hàng đã nghỉ hoạt động. Các thứ chè đặc sắc của người Hoa: hột gà trà, chè tàu hủ ky bo bo, chè 3 màu, chè trứng gà...; quán Lâm Thạnh có tới 20 thứ chè để phục vụ khách. Tiếc rằng quán Lâm Thạnh thuở trước, nay đã sửa chữa, xây dựng lại; cũng như “Ðèn 5 ngọn” hiện nay vẫn ở chỗ cũ, nhưng chỉ là cây cột đèn có 4 nhánh bằng gang hay nhôm gì đó; không phải là “Ðèn 5 ngọn” thuở xưa, được phục dựng đúng nghĩa.

Chúng tôi được biết, chính quyền địa phương đã có dự án phục dựng “China town” cho quận 5, như khu phố cổ trên bến Hàm Tử, điển hình kiến trúc theo phong cách của người Hoa vào những năm 1930. Nhưng cũng như rất nhiều dự án khác của nhà nước, dự án phục dựng “Phố người Hoa” mãi mãi là dự án “bất khả thi.”

Bài và ảnh Nguyễn Đạt
(Người Việt)