Lệnh siết kiểm soát xuất khẩu đất hiếm báo hiệu lập trường cứng rắn của Trung Quốc với Mỹ, trong khi TikTok được xem là lá bài có thể mặc cả để thúc đẩy đàm phán.
Trong nhiệm kỳ đầu, Tổng thống Mỹ Donald Trump thường khiến Trung Quốc bối rối với những thay đổi thất thường về chính sách và chiến thuật gây áp lực gắt gao. Nhưng lần này, Bắc Kinh tin mình đã "giải mã" được đối thủ.
Kể từ khi ông Trump nhậm chức nhiệm kỳ hai, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã loại bỏ sách lược ngoại giao truyền thống và thiết lập chiến lược mới để ứng phó với Tổng thống Mỹ, theo những người am hiểu vấn đề. Trong chiến lược này, Trung Quốc vừa tán dương hình ảnh "bậc thầy đàm phán" của ông Trump, nhưng cũng sẵn sàng tung ra những đòn đáp trả mạnh mẽ về thương mại. Điều này thể hiện sức mạnh và sự khó đoán, những phẩm chất mà ông Tập tin ông chủ Nhà Trắng luôn ngưỡng mộ.
"Ông Tập biết ông Trump muốn có quan hệ tốt với mình và tôn trọng sức mạnh, chứ không phải sự nhượng bộ", Kurt Campbell, cựu thứ trưởng ngoại giao dưới thời tổng thống Joe Biden và hiện là chủ tịch công ty tư vấn Asia Group tại Washington, nói.
Minh chứng rõ rệt nhất cho chiến lược mới xuất hiện đầu tháng này, khi Washington và Bắc Kinh lên kế hoạch cho cuộc gặp giữa hai lãnh đạo bên lề hội nghị APEC ở Hàn Quốc ngày 30/10. Ngay khi quan hệ song phương đang có dấu hiệu cải thiện, ông Tập tung ra một "quả bom", khi chỉ đạo đáp trả hành động kiểm soát xuất khẩu gần đây của Mỹ.
Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình (trái) đón tiếp Tổng thống Mỹ Donald Trump tại Bắc Kinh hồi tháng 11/2017. Ảnh: AP
Ngày 9/10, Bộ Thương mại Trung Quốc công bố các hạn chế mới đối với xuất khẩu đất hiếm, đe dọa làm đảo lộn sản xuất toàn cầu từ điện thoại, máy tính xách tay cho đến ôtô và tên lửa. Trung Quốc là nước sản xuất khoảng 90% lượng đất hiếm đã qua tinh chế của thế giới.
Các quan chức Trung Quốc nói động thái này chỉ đơn thuần là "phản ứng đáp trả" với quy tắc mới của Mỹ về hạn chế bán công nghệ cho công ty nào có ít nhất một nửa thuộc sở hữu của thực thể Trung Quốc. Nhưng ở hậu trường, những người thân cận với Bắc Kinh cho biết đây là nỗ lực của ông Tập nhằm có thêm đòn bẩy trước cuộc gặp với ông Trump.
Chiến lược mới của ông Tập là Mỹ phải thích nghi với thực tế về sức mạnh của Trung Quốc. Ông tin đất hiếm chính là con át chủ bài không thể tranh cãi mà Bắc Kinh có trong tay, cho phép họ đòi hỏi những nhượng bộ từ Washington.
"Bắc Kinh tin họ có đòn bẩy tối đa và không ngần ngại sử dụng nó", Jimmy Goodrich, chuyên gia về Trung Quốc và công nghệ tại Viện Xung đột và Hợp tác Toàn cầu tại Đại học California ở San Diego, nói.
Hồi tháng 4, khi ông Trump tung đòn thuế quan "ngày giải phóng" với hàng loạt đối tác toàn cầu, dấu hiệu đầu tiên về sách lược mới của ông Tập đã xuất hiện. Trung Quốc, vốn chịu nhiều hạn chế từ chính quyền ông Biden, đã bị ảnh hưởng nặng nề vì đòn thuế mới, khi các mặt hàng đối mặt mức thuế lên tới 145%. Để đáp trả, Bắc Kinh nhanh chóng cắt nguồn cung nam châm đất hiếm cho các công ty Mỹ, khiến một số nhà máy sản xuất ôtô phải tạm đóng cửa.
Phố Wall lập tức chứng kiến những tác động của đòn phản công. Thị trường trái phiếu Mỹ rơi vào hỗn loạn, cổ phiếu giảm mạnh. Bắc Kinh dần nới lỏng hạn chế sau khi đạt thỏa thuận với Washington, nhưng vẫn tiếp tục kiểm soát chặt chẽ nguồn cung.
Với ông Tập, sự hỗn loạn thị trường Mỹ là một tín hiệu cho thấy sách lược đáp trả này phát huy hiệu quả. Theo những nguồn tin thân cận với các nhà hoạch định chính sách Trung Quốc, ông Tập đã mạnh dạn tận dụng lợi thế của mình, tin rằng Mỹ không đủ can đảm để chịu đựng thêm tổn thất kinh tế. Trong các cuộc đàm phán gần đây, phía Trung Quốc đã yêu cầu Mỹ loại bỏ tất cả thuế quan và các biện pháp kiểm soát xuất khẩu, dù phía Washington chưa đưa ra nhượng bộ nào.
Giới quan sát cho hay chiến lược mới được Bắc Kinh xây dựng từ trong khủng hoảng. Sau khi ông Trump đắc cử cuối năm ngoái, ông Tập đã yêu cầu các trợ lý hàng đầu khẩn trương xây dựng sách lược mới cho ông Trump nhiệm kỳ hai.
Bộ Ngoại giao Trung Quốc cho biết trong một tuyên bố rằng hai nước "nên giải quyết các mối quan tâm chung thông qua đối thoại và tham vấn trên cơ sở bình đẳng và cùng có lợi".
Trung Quốc có niềm tin rằng ông Trump về cơ bản có thiên hướng ưu tiên giao dịch. Các nhà hoạch định chính sách của Bắc Kinh cho rằng họ có thể sử dụng sự nhiệt tình của lãnh đạo Mỹ về một thỏa thuận để vô hiệu hóa những người có lập trường cứng rắn với Trung Quốc ở Washington. Mục tiêu như Campbell mô tả là cách tiếp cận "vừa cương vừa nhu".
"Họ hiểu ông Trump không phải người theo đường lối cứng rắn hay quá chú trọng về vấn đề tư tưởng, do đó muốn khai thác bản năng thích theo đuổi các giao dịch của ông ấy", Evan Medeiros, cựu quan chức an ninh quốc gia cấp cao dưới thời tổng thống Barack Obama và hiện là giáo sư Đại học Georgetown, nói.
Phát ngôn viên Nhà Trắng Kush Desai khẳng định Tổng thống Trump chỉ muốn khôi phục các ngành công nghiệp và cộng đồng Mỹ. "Những thỏa thuận mà Tổng thống sẵn sàng thực hiện là tuân theo cam kết đặt người Mỹ và nước Mỹ lên trên hết", Desai nói.
Sự cân bằng giữa "cương và nhu" hiện được xem là nền tảng trong chiến lược của Trung Quốc để ứng phó với ông Trump. Trong giai đoạn căng thẳng trước cuộc đàm phán thương mại hồi tháng 9, ông Tập biết cần đưa ra một số nhượng bộ để đạt được điều mình mong muốn, đó là gặp thượng đỉnh với ông Trump để giải quyết các vấn đề lớn. Nhượng bộ đó chính là TikTok.
Đối với ông Trump, việc buộc ByteDance, công ty mẹ của TikTok, thoái vốn khỏi Mỹ là chiến thắng về bảo vệ an ninh quốc gia. Tuy nhiên, đối với ông Tập, ứng dụng này là một quân bài mặc cả giá rẻ có thể dễ dàng từ bỏ để đảm bảo có cuộc đối thoại mà Trung Quốc cần.
Kết quả là ông Tập đã tạo tiền đề cho loạt cuộc gặp quan trọng với ông Trump. Sau hội nghị tại APEC ở Hàn Quốc tuần tới, Bắc Kinh hy vọng sắp xếp một chuyến thăm Trung Quốc cho ông chủ Nhà Trắng vào đầu năm tới. Và tiếp đến là chuyến đi của ông Tập tới Mỹ vào cuối năm 2026.
Sách lược mới của Trung Quốc dường như đang giành được kết quả. Những người am hiểu vấn đề cho hay trong chính quyền Trump, nhiều người có lập trường cứng rắn về Trung Quốc đang bị gạt sang một bên, gồm cả cố vấn thương mại Peter Navarro. Một quan chức cấp cao chính quyền bảo vệ vị thế của Navarro, nói rằng ông vẫn tham gia vào việc hoạch định chính sách về Trung Quốc dù không còn xuất hiện trên truyền hình nhiều.
Chính quyền Trump hồi tháng 9 cũng rút đề cử Landon Heid, người có quan điểm cứng rắn với Trung Quốc, vào vị trí phụ trách giám sát việc kiểm soát xuất khẩu công nghệ Mỹ trong Bộ Thương mại mà không có lời giải thích.
Từng là nhà ngoại giao ở Bắc Kinh và chuyên gia chính sách công nghệ cho ủy ban về Trung Quốc của Hạ viện, Heid đã đưa ra cảnh báo rằng việc Trung Quốc theo đuổi công nghệ mới là "mối đe dọa sâu sắc đối với an ninh kinh tế và quốc gia của Mỹ". Nhưng sự cứng rắn của ông khiến một số quan chức Nhà Trắng xem là gánh nặng, theo nguồn tin am hiểu vấn đề.
Các chuyên gia cho biết việc vắng bóng các quan chức có lập trường cứng rắn đã tạo cơ hội cho các lãnh đạo doanh nghiệp có ảnh hưởng lên tiếng, trong đó có giám đốc điều hành Nvidia Jensen Huang. Ông Huang hồi mùa hè cho rằng lệnh cấm bán chip trí tuệ nhân tạo H20 cho Trung Quốc sẽ chỉ thúc đẩy Bắc Kinh tự lực về công nghệ. Ông Trump sau đó đã đảo ngược lệnh cấm. H20 là con chip do công ty Nvidia phát triển để tuân thủ các hạn chế xuất khẩu của Mỹ.
Tuy nhiên, giới phân tích cảnh báo Bắc Kinh vẫn có thể đối mặt một số rủi ro với sách lược mới. Họ nói những kết quả từ cách tiếp cận cân bằng giữa cương và nhu có thể khiến Trung Quốc có cảm giác tự tin thái quá về quân bài đất hiếm.
Động thái kiểm soát đất hiếm của Trung Quốc đã chọc giận ông Trump, khiến ông chủ Nhà Trắng ngày 10/10 đe dọa áp thuế trả đũa thêm 100% với tất cả hàng hóa Trung Quốc và đe dọa hủy cuộc gặp với ông Tập.
Trung Quốc lập tức có động thái xoa dịu. Ngày 12/10, Bộ Thương mại nước này đưa ra tuyên bố rằng sẽ thực hiện các biện pháp kiểm soát "thận trọng và vừa phải". Song Bắc Kinh một mặt vẫn thể hiện sự cứng rắn khi tuyên bố "sẽ đấu đến cùng" nếu ông Trump thực thi mức thuế bổ sung từ ngày 1/11.
Ngay cả khi ông Trump đã dịu giọng về mối đe dọa thuế quan và lạc quan có thể đạt thỏa thuận với ông Tập, các nhà phân tích cảnh báo đòn kiểm soát đất hiếm của Bắc Kinh có thể đã thúc đẩy Washington chuẩn bị sẵn các đòn phản công. Theo những người thân cận với Nhà Trắng, các lệnh trừng phạt thứ cấp từng được đề xuất áp với Trung Quốc vì nhập khẩu dầu Nga có thể được đưa trở lại bàn đàm phán, dù ông Trump trước đó đã bác bỏ.
Tổng thống Trump ngày 22/10 cho biết có kế hoạch nói chuyện với ông Tập về việc Trung Quốc mua dầu Nga trong cuộc gặp tại Hàn Quốc. Kết quả cuối cùng của cuộc gặp sẽ phụ thuộc vào những khác biệt cơ bản trong quan điểm, vốn là điều định hình toàn bộ mối quan hệ Mỹ - Trung.
"Ông Trump đang tập trung vào những mục tiêu ngắn hạn, mang tính chính trị, trong khi ông Tập lại hướng vào duy trì khả năng cạnh tranh lâu dài với Mỹ", cựu thứ trưởng ngoại giao Mỹ Campbell nói.
