Theo Đại Việt sử ký toàn thư, từ khoa thi đầu tiên năm 1075 đến khoa thi cuối cùng năm 1736, nước ta chỉ có 55 vị trạng nguyên, trong đó chỉ có 4 người được tôn là “Lưỡng quốc Trạng nguyên” – được cả triều đình Trung Hoa phong Trạng nguyên, đó là: Mạc Đĩnh Chi, Nguyễn Trực, Nguyễn Nghiêu Tư và Nguyễn Đăng Đạo.
Trong lịch sử khoa cử Việt Nam, Mạc Đĩnh Chi (1272–1346) là một tượng đài lớn của trí tuệ và nhân cách. Ông tự là Tiết Phu, hiệu Tích Am, quê ở làng Lũng Động, huyện Chí Linh, nay thuộc tỉnh Hải Dương, là hậu duệ bảy đời của trạng nguyên Mạc Hiển Tích thời Lý. Năm Giáp Thìn (1304), ông thi đỗ Trạng nguyên khi mới 24 tuổi, dưới triều Trần Anh Tông, và được trọng dụng suốt ba đời vua Trần.
Sinh trong cảnh nghèo khó, Mạc Đĩnh Chi phải lấy đom đóm làm đèn, mượn vách lá làm giấy học, nhưng chí lớn không suy. Sách Đại Việt sử ký toàn thư chép rằng ông “người nhỏ bé, xấu xí, mà học vấn hơn người”, song tài đức của ông khiến cả triều đình nể trọng. Khi làm quan, ông nổi tiếng thanh liêm, từng thẳng thắn can gián vua Trần về chuyện cung phí, được vua khen là “bậc thầy trung trực”.
Trạng nguyên vinh quy bái tổ. Ảnh: Dongho.
Năm 1308, triều Trần cử Mạc Đĩnh Chi đi sứ sang nhà Nguyên. Trong buổi thiết triều ở Yên Kinh, triều thần Bắc quốc thấy ông dáng thấp bé, áo vải thô liền tỏ ý khinh thường. Nhưng khi vào chầu, Mạc Đĩnh Chi bước thẳng lên bậc rồng, hiên ngang đối đáp. Khi vua Nguyên ra câu đối thử tài:“ Nhật xuất thiên sơn, vạn vật sinh quang”(Trời mọc trên ngàn núi, vạn vật đều rực sáng), ông ung dung đáp lại: “Đăng trung nhất điểm, vạn cổ lưu phương” (Trong đèn có một điểm, muôn đời còn hương thơm). Câu đối vừa khéo vừa ý nhị, ca ngợi ánh sáng trí tuệ con người, khiến vua Nguyên và các học sĩ đều kinh phục.
Về sau, Mạc Đĩnh Chi còn nhiều lần ứng đối khiến triều đình Mông Nguyên khâm phục. Nhà vua phương Bắc phong ông danh hiệu Trạng nguyên Bắc triều, từ đó lịch sử ghi nhận ông là “Lưỡng quốc Trạng nguyên” đầu tiên của Đại Việt. Tên tuổi ông trở thành biểu tượng cho trí tuệ Việt Nam – hiên ngang, bình tĩnh mà kiêu hãnh trước thiên triều hùng mạnh.
Nguyễn Trực – Trạng nguyên của nhà Minh, kẻ sĩ toàn tài và mẫu mực nhân cách
Nguyễn Trực (1417–1474), tự là Công Dư, hiệu là Ứng Trai, người xã Bối Khê (nay thuộc huyện Thanh Oai, Hà Nội), là vị Trạng nguyên đầu tiên của triều Lê sơ và cũng là người đầu tiên có tên được khắc trên bia tiến sĩ ở Văn Miếu – Quốc Tử Giám.
Năm Nhâm Tuất (1442), ông đỗ đầu kỳ thi Đình, được vua Lê Thái Tông đích thân ban mũ áo, phong Trạng nguyên và bổ chức Đông các học sĩ. Về sau, ông tiếp tục được vua Lê Nhân Tông trọng dụng, giữ nhiều chức quan trọng trong triều. Nguyễn Trực là người đức độ, học rộng, nổi tiếng với quan điểm “lấy đạo lý làm gốc trị nước”, từng dâng nhiều bản điều trần về cải cách thi cử, chỉnh đốn phép tắc triều đình.
Trong bang giao, Nguyễn Trực nhiều lần được cử đi sứ sang phương Bắc. Tài năng và phong thái của ông khiến quan lại nhà Minh hết sức khâm phục. Tương truyền, trong một lần đi sứ, triều Minh mở khoa thi đặc biệt, cho phép sứ thần các nước dự thi. Nguyễn Trực nhận lời, chỉ trong một buổi đã làm xong bài thi với văn phong uyển chuyển, lập luận sắc sảo, văn lý thâm sâu. Khi chấm thi, các quan chấm bài đều kinh ngạc trước bài văn “ngắn mà đầy khí tiết”, nhất trí tôn ông đỗ đầu.
Sử sách gọi đó là lần Việt Nam có vị “Lưỡng quốc Trạng nguyên” thứ hai, bởi Nguyễn Trực được triều Minh công nhận danh hiệu Trạng nguyên Bắc triều. Vua Minh còn ban thưởng cho ông kim khánh, mũ áo và tặng thơ ca ngợi.
Không chỉ giỏi văn chương, Nguyễn Trực còn là người nhân hậu, thương dân. Ông soạn bộ Y học yếu giải – một trong những sách y học sớm nhất ở Việt Nam – nhằm giúp người nghèo biết cách chữa bệnh thông thường. Khi về hưu, ông mở trường dạy học, truyền bá đạo lý Nho gia, để lại nhiều học trò giỏi.
Nguyễn Trực xứng đáng là mẫu mực của bậc đại nho: vừa có học vấn uyên bác, vừa có nhân cách trong sáng, vừa làm rạng danh quốc thể.
Nguyễn Nghiêu Tư – “Trạng Lợn” và trí tuệ ứng đối khiến thiên triều khuất phục
Trong bốn “Lưỡng quốc Trạng nguyên”, Nguyễn Nghiêu Tư là người được dân gian nhắc đến với nhiều giai thoại sinh động nhất. Ông là bậc trí sĩ tài hoa của thời Lê, được người đời gọi thân mật là “Trạng Lợn” – không phải để chê, mà để ca ngợi lối tư duy hóm hỉnh, dí dỏm mà sâu sắc.
Truyền thuyết kể rằng khi đi sứ sang nhà Minh, ông luôn phải đối diện những thử thách đầy ngụy ý của vua và quan Bắc quốc. Một lần, vua Minh cho treo tấm hoành phi đề “Kính thiên” và đặt đôi sập thất bảo chỉ dành cho thiên tử, chờ xem sứ Đại Việt có dám ngồi không. Nguyễn Nghiêu Tư thản nhiên ngồi lên, rồi khi bị quở trách liền đáp: “Chữ kia là ‘Kính nhị nhân’, tức kính hai người – vua tôi nước Nam cũng được coi trọng như thiên tử vậy. ”Câu nói khiến cả triều đình cứng họng, vua Minh chỉ biết cười khen “người phương Nam thật thông minh và hiên ngang”.
Nguyễn Nghiêu Tư còn nổi tiếng với những màn đấu trí đầy mưu lược. Khi sứ thần nhà Minh đến Thăng Long đòi đấu cờ với vua Lê, ông lập mưu giúp vua thắng bằng cách dùng bóng nắng để chỉ đường đi quân – một sáng kiến vừa táo bạo vừa kín đáo. Lại có lần, ông đoán trúng một khúc gỗ bị sơn đen, chỉ qua ba chữ “Hồ bất thực”, khiến sứ giả nhà Minh phải cúi đầu bái phục.
Không chỉ giỏi biện luận, ông còn dùng trí tuệ dí dỏm để “cầu mưa” cứu hạn ngay tại Yên Kinh, khiến vua Minh tưởng là phép thần thông. Trí tuệ ấy không chỉ làm rạng danh ông, mà còn khiến thiên triều phải ban danh hiệu “Trạng nguyên Bắc triều”.
Nguyễn Nghiêu Tư là hình ảnh tiêu biểu của ngoại giao mềm dẻo mà kiên cường – dùng trí tuệ, lời nói và thái độ văn hiến để bảo vệ quốc thể. Ông được xem là người đặt nền cho phong cách “sứ thần trí tuệ Việt Nam” – hiên ngang mà không kiêu, nhún nhường mà vẫn bất khuất.
Nguyễn Đăng Đạo – “Trạng Bịu” của nhà Thanh, bậc hiền sĩ uyên bác và thanh liêm
Nguyễn Đăng Đạo (1651–1719), quê thôn Hoài Thượng (Bắc Ninh), là vị Trạng nguyên cuối cùng trong bốn “Lưỡng quốc Trạng nguyên” của nước ta. Ông xuất thân trong dòng họ khoa bảng, nổi tiếng thông minh từ nhỏ, dân gian gọi là “Trạng Bịu” – theo tên làng quê ông.
Khoa thi Đình năm Quý Hợi (1683), Nguyễn Đăng Đạo đỗ Trạng nguyên, được bổ làm quan dưới triều Lê Hy Tông. Trong hơn ba mươi năm làm quan, ông trải qua nhiều chức vụ trọng yếu như Thượng thư bộ Lễ, Thượng thư bộ Binh, rồi thăng đến Tham tụng – tương đương Tể tướng. Ông nổi tiếng thanh liêm, học vấn uyên thâm, thường được giao trọng trách đối nội, đối ngoại.
Năm Đinh Sửu (1697), Nguyễn Đăng Đạo được cử đi sứ sang nhà Thanh. Đây là thời điểm quan hệ bang giao giữa hai nước khá nhạy cảm, sứ đoàn Đại Việt cần người vừa có học vấn vừa có khí phách. Trong chuyến đi này, ông đã nhiều lần đối đáp khiến triều đình nhà Thanh kinh ngạc. Sử Trung Hoa chép rằng khi vào yết kiến, vua Khang Hy ra câu đối thử tài, ông đối lại trôi chảy, lời lẽ khiêm mà cứng, khiến cả văn thần Bắc quốc đều khen “tài trí của phương Nam đáng làm bậc thầy thiên hạ”.
Cảm phục trước tài năng ấy, vua Thanh phong cho Nguyễn Đăng Đạo danh hiệu “Trạng nguyên Bắc triều”, ban mũ áo, võng lọng, cho phép vinh quy về nước. Khi ông qua đời, vua Lê Dụ Tông truy tặng bốn chữ vàng “Lưỡng quốc Trạng nguyên”, hiện vẫn được lưu giữ tại nhà thờ họ Nguyễn ở Hoài Thượng.
Không chỉ là nhà ngoại giao xuất sắc, Nguyễn Đăng Đạo còn là học giả lớn. Ông soạn nhiều tác phẩm văn chương, chủ trương lấy “đức trị” làm gốc, đề cao giáo dục và đạo hiếu. Đặc biệt, ông để lại tấm gương thanh bạch, suốt đời không vơ vét, được nhân dân tôn làm thành hoàng làng.
Nguyễn Đăng Đạo là hình mẫu cho bậc hiền sĩ Nho gia cuối thời Lê trung hưng – vừa giỏi học, vừa giỏi trị, lại giỏi đối ngoại, góp phần củng cố thế nước Đại Việt trong quan hệ với phương Bắc.
Từ Mạc Đĩnh Chi đến Nguyễn Đăng Đạo, bốn vị “Lưỡng quốc Trạng nguyên” của Đại Việt là bốn ngọn đuốc sáng rực rỡ trên con đường khoa bảng và ngoại giao dân tộc. Họ đại diện cho trí tuệ, khí phách và bản lĩnh Việt Nam, dẫu ở triều đình phương Bắc vẫn khiến thiên hạ phải nể phục.
Qua họ, ta thấy rõ sức mạnh của “văn hiến chi bang” – một dân tộc tuy nhỏ nhưng luôn có người hiền tài, dám đối thoại, dám khẳng định mình bằng trí tuệ. Chính những bậc Trạng nguyên ấy đã khắc sâu trong lịch sử bài học: “Người Việt có thể thua về sức, nhưng không bao giờ chịu thua về trí”.
Vietbf @ Sưu tầm
