Khởi nguồn: từ khám phá khoa học đến nỗi lo hiện sinh
Nhà sinh học tổng hợp Kate Adamala (ĐH Minnesota) từng nhận tài trợ 4 triệu USD (2019) để khảo sát khả năng tạo ra “tế bào gương” – một tế bào mà mọi phân tử cấu thành đều là ảnh gương của sự sống tự nhiên. Mục tiêu ban đầu là soi sáng nguồn gốc sự sống và mở đường cho dược chất mới. Nhưng khi các câu hỏi về rủi ro ngày càng dồn dập, nhóm nhận ra có những điều chưa thể trả lời an toàn.
Chirality là gì và vì sao quan trọng?
Trong tự nhiên, nhiều phân tử sinh học “thuận tay” hoặc “nghịch tay” (chirality). DNA/RNA dùng nucleotide “thuận tay phải”, protein được tạo từ amino acid “thuận tay trái”. Sự khớp nối phân tử giống như “chìa-khoá” và “ổ khoá”: lẫn tay là… không khớp. Một “tế bào gương” sẽ đảo toàn bộ tay trái/phải của mọi thành phần, khiến tương tác với sinh giới tự nhiên trở nên khó dự đoán.
Điểm dừng của Adamala: “Không có cách an toàn để tạo tế bào gương”
Trao đổi với chuyên gia an toàn sinh học, miễn dịch học và sinh thái học khiến Adamala lo ngại: có khả năng “tế bào gương” sẽ gần như vô hình trước hệ miễn dịch người. Sau các thảo luận tự phát trong 2023–2024, một nhóm 38 nhà khoa học (trong đó có Adamala) xuất bản bài báo “Confronting Risks of Mirror Life” trên tạp chí Science (12/2024), đính kèm báo cáo 300 trang nêu kịch bản rủi ro nếu vi khuẩn gương thoát ra môi trường. Adamala quyết định không gia hạn dự án, chuyển sang vận động chính sách.
Doomsday? Những kịch bản xấu nhất
Giáo sư David Relman (Stanford) cảnh báo: do sự bất đối xứng tay-trái/tay-phải, tương tác giữa sinh giới tự nhiên và vi khuẩn gương có thể khó lường. Trong cơ thể người, vi khuẩn gương (giả định) có thể nhân lên mức cực cao, gây hội chứng giống nhiễm trùng huyết; nhiều kháng sinh hiện hữu là phân tử “thuận tay”, có thể vô hiệu, trừ khi tổng hợp được phiên bản gương. Biện pháp giam giữ sinh học vẫn có điểm yếu trước lỗi con người hoặc bị lạm dụng. Dẫu chưa có bằng chứng chắc chắn, nhóm cho rằng chưa ai bác bỏ được rủi ro một cách thuyết phục.
Lập luận phản biện: đừng “vơ đũa cả nắm”
Giáo sư Michael Kay (ĐH Utah) phân biệt rõ: phân tử gương (protein, đường, acid nucleic đơn lẻ) không tự sao chép và đã cho thấy tiềm năng dược học vì bền hơn trong cơ thể. Ông lo ngại thuật ngữ “mirror” bị mặc định là nguy hiểm, làm nghẽn đổi mới. Theo Kay, rủi ro của sinh vật gương còn chưa biết: có thể “chết đói”, cũng có thể cạnh tranh tài nguyên sự sống – khoảng khả năng rất rộng. Điều ông ủng hộ là thảo luận thận trọng, không ra “lệnh cấm trọn gói”.
Lằn ranh đỏ: “ribosome gương” có nên chạm tới?
Giáo sư John Glass (J. Craig Venter Institute) cho rằng cấm kịp thời ở cấp “ribosome gương” (cỗ máy dịch mã tạo protein) là hợp lý, bởi nếu đi đến bước lắp màng gương và ghép đủ bộ phận thì đã quá muộn. Phía Kay lại nhìn ribosome gương như công cụ để sản xuất protein gương chất lượng dược phẩm. Tranh luận hiện chưa có đồng thuận.
Sinh học tổng hợp “không gương”: vẫn an toàn để tiến tới
Nhiều phòng thí nghiệm (bao gồm Adamala) theo đuổi “tế bào tổng hợp” mang chirality tự nhiên, tạo từ vật liệu phi sinh học để mô phỏng tiến hoá sự sống và ứng dụng y-sinh, môi trường, công nghiệp. Theo Glass, nếu một vi khuẩn tạo ra từ tế bào tổng hợp tự nhiên lọt ra ngoài, nó vẫn chịu ràng buộc hệ sinh thái (kẻ săn mồi, virus, cạnh tranh), nên khó lan tràn mất kiểm soát.
Tháng 9/2025: hội nghị Manchester và các khuyến nghị
Tại Manchester (Anh), hội nghị 2 ngày về “kỹ nghệ hoá và bảo toàn sự sống tổng hợp” bàn vạch “lằn ranh” cho công nghệ có thể tạo sinh vật gương. Sau đó, các thảo luận tiếp tục tại một hội thảo do Viện Hàn lâm Khoa học, Kỹ thuật và Y học Hoa Kỳ tổ chức. Quỹ Mirror Biology Dialogues Fund tài trợ chuỗi cuộc họp xây dựng khuyến nghị. Tuy nhiên, chưa có kết luận ràng buộc: đa số đồng ý “không tạo sinh vật gương sống”, còn các mức cấm dưới ngưỡng ấy thì còn bất đồng.
Cam kết tự kiềm chế và nhu cầu chính sách
Tháng 2/2025, gần 100 nhà nghiên cứu, nhà tài trợ, nhà làm chính sách ký kiến nghị: “không tạo mirror life trừ khi nghiên cứu tương lai chứng minh thuyết phục rằng không gây rủi ro nghiêm trọng.” Nhưng chỉ dựa vào tự nguyện là chưa đủ; cộng đồng kỳ vọng các nguyên tắc/quy định ở tầm quốc tế–quốc gia để “chặn từ sớm”.
Điểm đồng thuận tối thiểu
– Không tạo sinh vật gương sống (đặc biệt là vi khuẩn gương).
– Phân biệt rạch ròi giữa nghiên cứu phân tử gương (phục vụ dược học) và hướng tạo tế bào/sinh vật gương.
– Đặt lằn ranh kỹ thuật (ví dụ ribosome gương) thay vì chỉ cấm ở “bước cuối cùng”.
– Tăng cường quản trị rủi ro: minh bạch, đánh giá tác động, giám sát phòng thí nghiệm, và cơ chế xử lý sai lệch.
“Có thể” không đồng nghĩa với “nên”
Mirror life chưa tồn tại, và đó là cơ hội hiếm hoi để quyết định có nên mở cánh cửa này hay không. Những tiếng nói thận trọng – từ Adamala, Relman đến Glass – không phủ nhận tiềm năng trị liệu của phân tử gương, nhưng yêu cầu dừng lại trước lằn ranh tạo sinh vật gương. Nói như ẩn dụ “Jurassic Park”: khoa học không chỉ hỏi “có thể làm được không?”, mà phải dũng cảm hỏi “nên làm hay không – và với điều kiện nào?”.
