Căng thẳng thương mại Mỹ - Trung Quốc luôn có điểm nghẽn lớn, là đất hiếm - vật liệu nền kinh tế thứ hai thế giới hiện thống trị chuỗi cung ứng toàn cầu.
Ngày 9/10, Trung Quốc thông báo siết xuất khẩu đất hiếm lần thứ 2 trong năm nay. Động thái này khiến một ngày sau đó, Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố áp thêm thuế nhập khẩu 100% với hàng hóa Trung Quốc, và ám chỉ sẽ hủy cuộc gặp Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình dự kiến vào cuối tháng này.
Ngày 12/10, Bộ Thương mại Trung Quốc ra thông cáo, khẳng định chính sách kiểm soát là "hợp pháp" và chỉ "tác động rất hạn chế" lên sản xuất và cung ứng. Bắc Kinh cho rằng đây là bước đi cần thiết, do đất hiếm được ứng dụng trong quân sự và toàn cầu hiện bất ổn, thường xuyên có xung đột. Nước này cũng cáo buộc Mỹ "tiêu chuẩn kép", khi thời gian qua liên tục có các chính sách bất lợi cho doanh nghiệp Trung Quốc.
Thực tế, việc Trung Quốc siết xuất khẩu không phải là điều mới. Nước này đã dần hạn chế bán đất hiếm ra quốc tế trong 2 năm qua. Thông qua hàng loạt chính sách công nghiệp, quốc gia này đã xây dựng vị thế gần như độc quyền với nguồn cung đất hiếm trên toàn cầu.
Hồi tháng 4, nền kinh tế thứ hai thế giới siết xuất khẩu đất hiếm - lần đầu tiên trong năm nay, và đây được coi là đòn đáp trả "thuế đối ứng" mà ông Trump công bố với hầu hết đối tác thương mại. Sau khi hai nước đạt thỏa thuận giảm thuế tại Geneva (Thụy Sĩ) vào tháng 5, quan chức Mỹ từng kỳ vọng Bắc Kinh nới lỏng quy định kiểm soát với vật liệu này, nhưng kết quả chưa khiến họ hài lòng.
Đất hiếm gồm 17 nguyên tố, là vật liệu thiết yếu trong các sản phẩm như xe điện, động cơ máy bay, máy chụp cộng hưởng từ (MRI) và thiết bị điều trị ung thư. Vật liệu này cũng rất quan trọng với radar quân đội, khi chúng được dùng trong tiêm kích F-35, tàu ngầm, laser, vệ tinh, tên lửa Tomahawk và nhiều loại vũ khí khác, theo báo cáo năm 2025 của Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS).
Tuy nhiên, loại khoáng sản này không thực sự hiếm trong tự nhiên, vì các nguyên tố có mặt khắp nơi trong lớp vỏ Trái Đất. Trong báo cáo năm 2024, Cục Khảo sát Địa chất Mỹ (USGS) ước tính có 110 triệu tấn đất hiếm trên thế giới. Trữ lượng lớn nhất ở Trung Quốc, với 44 triệu tấn.
Hoạt động khai thác tại một mỏ đất hiếm ở Nội Mông (Trung Quốc). Ảnh: Reuters
Đất hiếm thậm chí dồi dào hơn vàng, nhưng việc khai thác, tinh chế rất khó, đòi hỏi các quốc gia cần có năng lực khai mỏ, công nghệ tác chiết và xử lý nguyên liệu thô. Việc này khá tốn kém và gây hại cho môi trường. Trung Quốc hiện sản xuất khoảng 90% lượng đất hiếm tinh chế và nam châm đất hiếm trên thế giới.
Có 2 loại đất hiếm, chia theo khối lượng nguyên tử, đó là nặng và nhẹ. Đất hiếm nặng khan hiếm hơn, và Mỹ hiện cũng không có năng lực tách chiết sau khai thác.
"Đến đầu năm nay, chúng ta vẫn phải gửi đất hiếm nặng khai thác ở California sang Trung Quốc để tách chiết", Gracelin Baskaran - Giám đốc Chương trình An ninh Khoáng sản Chiến lược tại CSIS cho biết trên CNN.
Tuy nhiên, việc Mỹ liên tiếp nâng thuế nhập khẩu với Trung Quốc, có thời điểm lên tới 145% hồi tháng 4, đã làm gián đoạn quá trình này. "Bắc Kinh cho thấy họ sẵn sàng xoáy vào sự phụ thuộc của Washington trong công đoạn tách chiết đất hiếm", Baskaran nhận định. Mỹ chỉ có một mỏ đang hoạt động tại California.
Giới phân tích cho rằng Bắc Kinh đang dùng đất hiếm làm đòn bẩy trong căng thẳng thương mại. Các chính sách mới được đưa ra chỉ vài tuần trước cuộc họp dự kiến giữa lãnh đạo hai nước tại Hội nghị Thượng đỉnh APEC ở Hàn Quốc cuối tháng này.
Động thái hôm 9/10 của Trung Quốc gồm bổ sung 5 nguyên tố là holmium, erbium, thulium, europium, ytterbium cùng nam châm và các vật liệu liên quan vào danh sách cần xin giấy phép xuất khẩu. Như vậy, tổng nguyên tố đất hiếm bị hạn chế đã lên 12. Bắc Kinh cũng đòi hỏi giấy phép khi xuất khẩu công nghệ sản xuất loại khoáng sản này.
Khách hàng quốc phòng ở nước ngoài không được cấp phép. Đơn xin cấp phép liên quan đến chất bán dẫn tiên tiến cũng được xem xét riêng từng trường hợp. Động thái này được đưa ra chỉ một ngày sau khi các nghị sĩ Mỹ kêu gọi mở rộng lệnh cấm xuất khẩu thiết bị sản xuất chip sang nền kinh tế thứ hai thế giới.
Xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc tăng dần những tháng gần đây, khi Bắc Kinh cấp thêm giấy phép sau khi đạt thỏa thuận với Mỹ và châu Âu. Dù vậy, một số khách hàng vẫn than phiền khó tiếp cận nguồn cung.
Đây không phải lần đầu tiên trong năm nay ông Trump nổi giận vì Trung Quốc siết đất hiếm. Hồi tháng 6, ông viết trên mạng xã hội Truth Social rằng Trung Quốc vi phạm thỏa thuận khi vẫn giữ các chính sách kiểm soát với 7 nguyên tố đất hiếm và sản phẩm liên quan.
Chính sách của Trung Quốc có thể gây ra tác động lớn, do Mỹ phụ thuộc nhiều vào họ trong lĩnh vực này. Báo cáo của USGS cho thấy giai đoạn 2020-2023, 70% nhập khẩu đất hiếm và hợp chất từ vật liệu này của Mỹ đến từ Trung Quốc.
Vì thế, động thái tuần này của Bắc Kinh được coi là bước leo thang đáng kể trong căng thẳng thương mại giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới. "Trung Quốc đang ngày càng trở nên kém thân thiện khi gửi thư đến nhiều quốc gia trên thế giới, nói rằng muốn áp kiểm soát xuất khẩu với mọi yếu tố sản xuất liên quan đến đất hiếm", ông Trump viết trên mạng xã hội Truth Social.
Ông tuyên bố buộc phải đáp trả về mặt tài chính, với tư cách là Tổng thống Mỹ. "Với mỗi nguyên tố mà họ độc quyền, chúng ta sẽ có hai", ông Trump khẳng định.
