Nhà văn Kim Dung, khi tái hiện thời “Nguyên mạt – Minh sơ” trong tiểu thuyết Ỷ Thiên Đồ Long ký, đã khắc họa Trần Hữu Lượng như một nhân vật có trí nhớ siêu phàm, “nghe qua một lần khẩu quyết võ công đã thuộc lòng, đọc lại không sai chữ nào”.
Trần Hữu Lượng là một trong những nhân vật nổi bật nhất trong giai đoạn cuối đời Nguyên, đầu đời Minh — thời kỳ mà Trung Hoa chìm trong khói lửa, khi hàng loạt cuộc khởi nghĩa nông dân nổi lên lật đổ ách thống trị của triều đình Mông Cổ. Ông từng được xem là một trong ba thế lực mạnh nhất trong phong trào phản Nguyên, sánh ngang với Chu Nguyên Chương và Trương Sĩ Thành.
Trần Hữu Lượng sinh năm 1320, qua đời năm 1363, tên tự là Quốc Hữu, người Giang Tây, xuất thân trong một gia đình nghèo. Cha ông vốn là một nho sinh nhưng bị ép đi lao dịch cho triều Nguyên, chịu nhiều oan ức, từ đó trong lòng Trần Hữu Lượng luôn mang nặng nỗi oán hận với chính quyền Mông Cổ. Thuở thiếu thời, ông nổi tiếng thông minh, học giỏi chữ nghĩa, am hiểu kinh sử. Tuy nhiên, sống trong thời loạn, con đường khoa bảng đã không còn mở, và ông sớm bị cuốn vào làn sóng khởi nghĩa nông dân đang lan rộng khắp vùng Giang Hoài – Hồ Quảng.
Nhân vật Trần Hữu Lượng trên phim.
Khoảng năm 1352, Trần Hữu Lượng gia nhập nghĩa quân của Hàn Lâm Nhi — một trong những lãnh tụ chống Nguyên lớn nhất lúc bấy giờ, đóng căn cứ ở khu vực Giang Tây. Nhờ tài năng và trí tuệ, ông nhanh chóng được trọng dụng, rồi từng bước leo lên hàng tướng lĩnh chủ chốt. Nhưng chính từ đây, bản chất mưu lược và tham vọng lớn của ông dần bộc lộ. Sau khi Hàn Lâm Nhi bị phản bội và giết chết, Trần Hữu Lượng đã nhân cơ hội đoạt quyền chỉ huy, tự lập làm thủ lĩnh nghĩa quân, đổi tên lực lượng của mình thành “Hán”, tuyên bố khôi phục nhà Hán, tự xưng “Hán vương”, sau đó xưng đế, đặt quốc hiệu là Đại Hán.
Với căn cứ vững chắc ở Giang Tây, Trần Hữu Lượng kiểm soát vùng trung lưu Trường Giang, chiếm được nhiều thành trì quan trọng. Ông tổ chức lại bộ máy cai trị, phát hành tiền riêng, và tập hợp được hàng chục vạn quân. Trong thời gian ngắn, Đại Hán của Trần Hữu Lượng trở thành thế lực đáng gờm, thậm chí mạnh hơn cả Chu Nguyên Chương lúc đầu. Sử sách ghi rằng quân của Trần Hữu Lượng thiện chiến, đặc biệt giỏi thủy chiến, có đội chiến thuyền lớn và vũ khí mạnh, kiểm soát hầu hết tuyến vận chuyển lương thực trên sông Trường Giang.
Tuy nhiên, Trần Hữu Lượng là người nhiều mưu nhưng thiếu lòng khoan dung. Sau khi xưng đế, ông bắt đầu nghi kỵ công thần, xử tội nhiều tướng lĩnh cũ của Hàn Lâm Nhi. Chính sự nghi ngờ và tàn nhẫn đó khiến hàng loạt tướng sĩ bất mãn, nhiều người đào ngũ sang hàng Chu Nguyên Chương. Trong khi đó, Chu Nguyên Chương lại tỏ ra khéo léo hơn nhiều: ông kiên nhẫn chờ thời, kết giao sĩ phu, trọng dụng nhân tài, đồng thời ra sức tuyên truyền rằng Trần Hữu Lượng là kẻ phản bội, giết chủ cướp ngôi. Sự khác biệt trong cách hành xử khiến lòng người dần nghiêng về phía Chu Nguyên Chương.
Năm 1363, cuộc đối đầu quyết định giữa hai thế lực đã diễn ra tại hồ Bà Dương, một trong những trận thủy chiến lớn nhất trong lịch sử Trung Hoa. Trần Hữu Lượng đem khoảng 600.000 quân, chia hàng trăm chiến thuyền lớn nhỏ, bao vây Chu Nguyên Chương ở Nghi Xuân, Giang Tây. Trong khi đó, quân Minh chỉ có khoảng 200.000 người, với lực lượng yếu hơn rõ rệt. Nhưng Chu Nguyên Chương đã khéo léo lợi dụng địa hình hồ nước, tổ chức trận địa linh hoạt, cắt đứt đường tiếp tế của địch.
Trần Hữu Lượng, vốn tự tin vào sức mạnh và khí thế của mình, đã phạm sai lầm chiến thuật nghiêm trọng. Ông để quân tiến sâu vào lòng hồ, nơi gió to và sóng lớn, khiến đội hình rối loạn. Chu Nguyên Chương nhân cơ hội phản công dữ dội, cho chiến thuyền hỏa công đánh vào tuyến giữa của địch. Ngọn lửa lan khắp mặt hồ, khiến hàng trăm thuyền của Trần Hữu Lượng bị thiêu rụi. Sau hơn 30 ngày giao chiến, quân Đại Hán đại bại. Trần Hữu Lượng bị trúng tên vào mặt và tử trận giữa hồ Bà Dương, kết thúc cuộc đời ở tuổi 43.
Cái chết của Trần Hữu Lượng cũng là dấu chấm hết cho vương triều Đại Hán tồn tại chưa đầy mười năm. Con trai ông, Trần Lý, cố gắng cầm cự thêm ít lâu nhưng sớm bị quân Minh tiêu diệt. Chu Nguyên Chương sau đó thống nhất toàn bộ vùng Giang Nam, rồi tiến ra Bắc diệt nhà Nguyên, lập nên triều Minh năm 1368.
Nhân vật Trần Hữu Lượng trong tiểu thuyết Ỷ Thiên Đồ Long Ký của nhà văn Kim Dung
Trong tiểu thuyết Ỷ Thiên Đồ Long Ký của nhà văn Kim Dung, nhân vật Trần Hữu Lượng là một trong những vai phản diện đặc sắc, đại diện cho trí tuệ, mưu mô và lòng tham quyền lực trong thế giới võ lâm loạn lạc cuối thời Nguyên. Dưới ngòi bút của Kim Dung, Trần Hữu Lượng vừa có tài, vừa có tâm cơ, là một con người mà chỉ một chữ “thông minh” không thể lột tả hết — bởi cái trí ấy pha lẫn sự hiểm độc và tham vọng đến cùng cực..
Lúc nhỏ, Trần Hữu Lượng là đệ tử tục gia của phái Thiếu Lâm. Trong một lần Trương Tam Phong đưa Trương Vô Kỵ bị trúng độc Huyền Minh thần chưởng đến cầu mượn Cửu Dương thần công để cứu mạng, Trần Hữu Lượng chỉ nghe Trương Tam Phong đọc qua khẩu quyết của Võ Đang mà có thể thuộc lòng, không sai một chữ. Chi tiết này cho thấy trí nhớ và tư chất kinh người của hắn – một thiên tư hiếm có ngay cả trong giới cao thủ võ lâm. Nhưng Kim Dung không để hắn trở thành anh hùng, mà đặt thiên tài ấy vào con đường mưu đồ quyền lực, khiến tài năng bị u tối bởi lòng tham và sự phản trắc.
Sau khi rời Thiếu Lâm, Trần Hữu Lượng gia nhập Cái Bang, nhanh chóng leo lên hàng ngũ cao cấp và trở thành trưởng lão tám túi – vị trí thể hiện quyền lực và võ công cao cường. Nhưng dã tâm của hắn không dừng lại ở đó. Với trí tuệ và mưu kế, Trần Hữu Lượng cùng sư phụ âm mưu sát hại Bang chủ Sử Hỏa Long, sau đó dựng người giả mạo để điều khiển Cái Bang từ trong bóng tối. Hắn mưu toan thao túng toàn bộ võ lâm, biến Minh giáo và Võ Đang thành công cụ cho con đường độc bá thiên hạ của mình.
Sự xuất hiện của Trương Vô Kỵ và Dương cô nương (Hoàng Sam nữ tử) đã phá tan âm mưu này. Khi sự thật bị phơi bày, Trần Hữu Lượng buộc phải trốn khỏi Cái Bang, từ đó bước sang một con đường khác – khởi xướng cuộc nổi dậy của dân nghèo chống lại nhà Nguyên. Trong quá trình đó, hắn trở thành đại kình địch của Minh giáo do Trương Vô Kỵ lãnh đạo. Tuy cùng mang danh nghĩa “phản Nguyên”, song Kim Dung khéo léo khắc họa sự đối lập giữa hai người: Trương Vô Kỵ nhân nghĩa, vị tha, còn Trần Hữu Lượng mưu mô, tàn nhẫn. Một bên là người hành đạo vì thiên hạ, một bên lại muốn dùng thiên hạ để phục vụ cho bản thân.
Kim Dung không chỉ khắc họa Trần Hữu Lượng như một kẻ phản diện thuần túy, mà còn để lộ ra nét bi kịch trong con người hắn. Trần Hữu Lượng là kẻ có tài nhưng không có đức, có chí lớn nhưng không có lòng nhân. Trong thế giới loạn lạc, hắn chọn con đường tranh hùng bằng thủ đoạn, để rồi chính những mưu kế ấy khiến hắn cô độc giữa quyền lực và nghi kỵ. Khi Minh giáo và các lực lượng chính nghĩa đoàn kết lại, Trần Hữu Lượng dần thất thế, cuối cùng bị đánh bại bởi Chu Nguyên Chương, người vốn cũng là một nhân vật nhiều toan tính nhưng biết che giấu dã tâm giỏi hơn.
