(Minh họa)
Có đến 140 phái đoàn đại diện cho 193 quốc gia thành viên Liên Hiệp Quốc (LHQ) đang tụ tập tại New York City, New York, để dự hội nghị thường niên năm 2025, cũng là dịp để kỷ niệm 80 năm thành lập tổ chức quốc tế lớn nhất hành tinh. Nhưng có nhiều dấu hiệu cho thấy
"ông lão già nua" này đang đối mặt với những thách thức sinh tử và có nguy cơ bị tan rã do sứ mạng trên toàn cầu của LHQ nay không còn phù hợp với đường lối
"Nước Mỹ Trên Hết" (American First) của ông Donald Trump, tổng thống thứ 47 của Hoa Kỳ.
Mâu thuẫn này được thể hiện rõ trong bài phát biểu dài 56 phút của ông Trump trước Đại Hội Đồng LHQ vào sáng hôm thứ Ba, ngày 23 tháng Chín.
Ông lão 80 tuổi đã cạn tiền
Trong 80 năm tồn tại của mình, LHQ đã trải qua nhiều cuộc khủng hoảng sâu sắc, nhưng chưa có lúc nào mà LHQ lại bị bế tắc trầm trọng như hiện nay.
Khủng hoảng đầu tiên là vấn đề ngân sách. LHQ hoạt động dựa trên 4 nguồn thu nhập chính từ các quốc gia thành viên, gồm có sự
"đóng góp bắt buộc" (assessed contributions), "đóng góp tình nguyện" (voluntary contributions), "đóng góp riêng cho một số hoạt động nào đó" (earmarked contributions) và
"nguồn thu từ các hoạt động khác"(revenue from other activities). Tổng số ngân sách của LHQ hồi năm 2023 vào khoảng 67,6 tỷ USD, giảm 9% so với hồi năm 2022.
Hoa Kỳ là quốc gia thành viên đóng góp lớn nhất vào ngân sách của LHQ. Theo nhiều tài liệu, Hoa Kỳ đóng góp đến 22% ngân sách hoạt động thường xuyên của LHQ, gồm cả việc trả lương và chi phí hành chính cho guồng máy khổng lồ của tổ chức này. Hoa Kỳ gánh khoảng 25% ngân sách cho các hoạt động gìn giữ hòa bình khắp thế giới. Nhưng phần đóng góp chính của Hoa Kỳ là phần đóng góp tình nguyện cho các cơ quan, chương trình và dự án cụ thể, chẳng hạn như
Chương Trình Lương Thực Thế Giới (WFP), Quỹ Nhi Đồng LHQ (UNICEF), Cao Ủy Tỵ Nạn LHQ (UNHCR), v..v.. Là thành viên hào phóng nhất, vào năm 2023, Hoa Kỳ đã đóng góp cho LHQ 13 tỷ USD, chiếm gần 20% tổng số ngân sách của tổ chức quốc tế này.
Trong nhiệm kỳ đầu (2017-2020), Tổng Thống Trump đã bắt đầu cho giảm phần đóng góp của Mỹ vào ngân sách LHQ và sự cắt giảm đó được đẩy mạnh trong nhiệm kỳ hiện nay theo đường lối
"Nước Mỹ Trên Hết". Cho đến nay, Mỹ vẫn chưa nộp phần đóng góp bắt buộc của năm 2025, đồng thời cho cắt giảm ngân quỹ tài trợ cho hoạt động gìn giữ hòa bình và dẹp bỏ phần đóng góp tình nguyện cho các cơ quan chương trình của LHQ.
Ngay sau khi nhậm chức nhiệm kỳ thứ hai, ông Trump đã quyết định cho rút ra khỏi một số cơ quan LHQ vì cho rằng chúng không phục vụ cho lợi ích của nước Mỹ, chẳng hạn như Hội Đồng Nhân Quyền LHQ, Tổ Chức Y Tế Thế Giới (WHO), Tổ Chức Khoa Học, Kinh Tế và Văn Hóa LHQ (UNESCO)… Thực phẩm, thuốc men và những sự hỗ trợ khác cho hàng chục triệu người nghèo, người yếu thế trên thế giới cũng đã bị dẹp bỏ khi cho đóng cửa cơ quan USAID.
The Economist cho biết, việc cắt giảm phần đóng góp của Hoa Kỳ đang làm cho ngân sách LHQ mất đi khoảng một phần ba và buộc tổ chức này phải cho thu hẹp hoạt động và cắt giảm bớt nhân sự.
Thượng bất chính hạ tắc loạn
Đáng chú ý hơn là hiện trạng LHQ gần như bị tê liệt trước tình trạng Hiến Chương LHQ bị chà đạp khi nhiều cuộc xung đột đã bùng nổ ra trên thế giới nhưng Hội Đồng Bảo An LHQ lại hoàn toàn bị bất lực.
Điều 2 của Hiến Chương LHQ nghiêm cấm các thành viên sử dụng vũ lực hoặc đe dọa sử dụng vũ lực để chống lại sự toàn vẹn lãnh thổ hoặc độc lập chính trị của các thành viên khác. Nguyên tắc này là nền tảng của trật tự quốc tế thời hậu Đệ Nhị Thế Chiến, giúp kiến tạo hòa bình và phát triển của thế giới trong hơn 70 năm qua.
Nhưng Liên Bang Nga, một nước thành viên thường trực Hội Đồng Bảo An, lại trắng trợn xua quân xâm lược Ukraine, một quốc gia có đầy đủ chủ quyền. Mọi sự can thiệp của LHQ để chấm dứt chiến tranh đều bị phía Nga sử dụng quyền phủ quyết để bác bỏ. Chính phủ cực hữu Do Thái của ông Benjamin Netanyahu, Thủ tướng Israel, thực hiện cuộc trả đũa tàn bạo ở dải Gaza, mưu toan
"diệt chủng" hơn 2 triệu người Palestine ở vùng đất này bằng bom đạn và nạn đói nhưng thế giới cũng chẳng làm gì được vì mọi nghị quyết phê phán Do Thái tại LHQ đều bị Hoa Kỳ bác bỏ.
Ở Á Châu, TQ, một thành viên thường trực khác của Hội Đồng Bảo An, đang không ngừng gây sức ép và đe dọa thâu tóm Đài Loan, sử dụng chiến thuật
"vùng xám" để xâm lấn chủ quyền các nước láng giềng như Philippines, Việt Nam, Malaysia… Ngay cả Hoa Kỳ cũng không hiền lành gì khi ông Trump nhiều lần công khai ý đồ muốn cho sáp nhập đảo Greenland, thu hồi kinh đào Panama, thậm chí đòi biến Canada trở thành tiểu bang thứ 51 của Hoa Kỳ.
"Thượng bất chính hạ tắc loạn", khi các ông lớn chẳng coi nguyên tắc ra gì thì các nước nhỏ cũng cứ làm càn mà cuộc đối đấu đang xảy ra giữa Thái Lan và Cambodia là một ví dụ cụ thể.
Sự bất lực của LHQ trong sứ mạng gìn giữ hòa bình tuy đã có từ lâu, nhiều kế hoạch nhằm cải tổ LHQ đã được bàn thảo nhưng rồi chẳng đi đến đâu. Sở dĩ LHQ
"chưa chết" vì nhiều người lãnh đạo Hoa Kỳ cho rằng, dù còn nhiều khiếm khuyết, LHQ vẫn là nơi duy trì trật tự tự do và có lợi cho vị trí lãnh đạo thế giới của Mỹ.
Tình hình nay đã thay đổi, càng ngày công chúng Mỹ càng nghi ngờ về hiệu năng của tổ chức quốc tế này, thậm chí đã có tiếng nói đòi Hoa Kỳ nên rút ra khỏi LHQ! Ông John Bolton, cựu đại sứ Mỹ tại LHQ, cựu cố vấn an ninh quốc gia trong nhiệm kỳ đầu của ông Trump, ví von:
"Tòa nhà LHQ ở New York có 38 tầng, nếu lỡ có mất đi 10 tầng thì cũng chẳng có gì khác!"
Ông Trump nặng lời với LHQ
Trong bối cảnh như vậy, Tổng Thống Trump xuất hiện và đọc diễn văn trước Đại Hội Đồng LHQ hôm sáng thứ Ba, 23 tháng Chín. Đúng như dự đoán của giới quan sát chính trị, ông Trump đã sử dụng cơ hội này để lên tiếng chỉ trích LHQ và các quốc gia thành viên, gieo rắc sự hoài nghi vào sự tồn tại của chính LHQ và các chương trình, dự án lớn đang theo đuổi.
"Mục đích của LHQ là gì?" ông Trump đặt câu hỏi mở đầu bài diễn văn.
"Tất cả những gì mà họ làm là viết ra những lá thư với ngôn từ mạnh mẽ. Nhưng đó là những từ ngữ sáo rỗng. Từ ngữ sáo rỗng sẽ không giải quyết được chiến tranh", ông Trump nói thêm.
Đối lập với
"sự sáo rỗng" của LHQ, ông Trump tự đề cao mình là nhân vật lãnh đạo duy nhất có thể giải quyết những vấn đề của thế giới. Ông tự khoe mình đã giúp kết thúc 7 cuộc chiến tranh, cứu sống hàng triệu sinh mạng trong khi LHQ chẳng làm được gì cả, thậm chí cũng không hỗ trợ ông.
"Tôi thật sự rất giỏi chuyện này. Quốc gia của các người sẽ xuống địa ngục", ông nói.
"Đáng buồn là trong mọi trường hợp, LHQ đã không cố giúp. Tất cả những gì mà tôi nhận từ LHQ chỉ là chiếc thang cuốn đưa tôi lên lầu bị ngừng lại giữa chừng, và làm cho Đệ Nhất Phu Nhân Melania Trump suýt bị té ngã", ông than thở tiếp.
Ông giảng giải cho LHQ và các nước khác lý do vì đâu mà họ đã thất bại, đồng thời đưa ra một danh sách dài những nỗi bất mãn của ông, trong đó ông phê phán mạnh mẽ chính sách tiếp nhận người di cư và chính sách cổ vũ năng lượng tái tạo chống biến đổi khí hậu, cả hai vấn đề này đều là những chương trình quan trọng nếu không nói là quan trọng nhất của LHQ.
Theo lời ông Trump, "i dân và năng lượng xanh là
"con quái vật hai đầu" (double-tailed monster) đang phá hủy Âu Châu.
"Nếu các bạn muốn vĩ đại trở lại, các bạn cần có biên giới vững chắc và các nguồn năng lượng truyền thống. Tôi lo cho Âu Châu. Tôi yêu người dân Âu Châu. Tôi ghét phải nhìn nó bị tàn phá bởi năng lượng và di dân", ông Trump nói và cho rằng,
"quan niệm về khí hậu biến đổi là trò lừa đảo (hoax) lớn nhất trong lịch sử thế giới hiện đại".
Trái với Mỹ, các chính phủ Âu Châu đang thúc đẩy phát triển mở rộng về năng lượng tái tạo (điện gió, điện mặt trời) như là nguồn cung cấp năng lượng sạch, giá rẻ, giảm phát ra chất khí thải làm cho Trái Đất bị nóng lên. Ông Trump phê phán Âu Châu đồng thời ca ngợi
"nhiên liệu hóa thạch "(dầu mỏ, than đá) mà chính quyền của ông đang đẩy mạnh việc khai thác. Ông cũng muốn Âu Châu mua thêm nhiều dầu và khí đốt của Mỹ sau khi nặng lời phê phán Ấn Độ và TQ trực tiếp tài trợ cho cuộc chiến tranh xâm lược của Nga qua việc hai nước này mua nhiều dầu thô của Nga với giá thật rẻ. Những lập luận của ông về biến đổi khí hậu, về năng lượng xanh đều bị giới khoa học bác bỏ vì không đúng với thực tế.
Ông Trump cũng dành một phần bài diễn văn trước Đại Hội Đồng để công kích các quốc gia NATO và Âu Châu, kể cả những đồng minh thân thiết như Anh, Úc, Canada, vừa công nhận nhà nước Palestine tại kỳ hội nghị này, coi đó là một phần của nỗ lực thực thi giải pháp hai quốc gia Do Thái–Palestine mà LHQ theo đuổi. Ông Trump nói sự công nhận đó là sự khích lệ tổ chức khủng bố Hamas trong mưu đồ tàn phá Do Thái. Tuy vậy, cho đến nay đã có 157 trong tổng số 193 quốc gia thành viên LHQ, tương đương 81%, công nhận nhà nước Palestine, trái hẳn với lập trường của Mỹ và Do Thái.
Mâu thuẫn giữa Mỹ và LHQ về nhiều vấn đề đã trở nên rất trầm trọng, khó có thể hóa giải, không phải vì LHQ thù địch với nước Mỹ mà có phần chính vì nước Mỹ đang xa rời thế giới hiện đại.
Tương lai u ám đang chờ đợi
LHQ đang thất bại trong sứ mạng bảo vệ hòa bình thế giới và giải quyết những vấn đề thiết yếu có liên quan đến tương lai của nhân loại nhưng mâu thuẫn với đường lối của chính quyền Hoa Kỳ dưới sự lãnh đạo của Tổng Thống Trump càng khiến cho cuộc khủng hoảng LHQ đang trở thành vấn đề sinh tử.
Một tương lai u ám có thể đến là Hoa Kỳ rút chân ra khỏi LHQ do quá thất vọng với tính chất trì trệ, kém hiệu năng của tổ chức quốc tế này để tập trung nguồn lực vào các vấn đề của chính nước Mỹ.
Sự ra đi của Mỹ sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho Nga và đặc biệt là TQ sẽ chiếm lấy quyền lãnh đạo LHQ và những diễn đàn quốc tế khác. Thật ra, TQ và Nga đã bắt đầu lập ra những tổ chức tương tự để tìm cách cạnh tranh ảnh hưởng với LHQ và những tổ chức đa phương do Mỹ hậu thuẫn, nổi bật là khối
BRICS (thành viên sáng lập là Brazil, Nga, Ấn Độ, TQ và Nam Phi) và Tổ Chức Hợp Tác Thượng Hải (
SCO).
Tại hội nghị thượng đỉnh
SCO hồi đầu tháng này ở Thiên Tân, TQ, ông Tập Cận Bình, chủ tịch TQ kêu gọi các nước
"có lập trường rõ ràng chống bá quyền và chính trị dựa trên sức mạnh, thực hành chủ nghĩa đa phương thực sự". Thế giới vẫn dè chừng Trung Quốc Cộng Sản, nhưng nhiều nhân vật lãnh đạo quốc gia nhìn thấy đề nghị của ông Tập có vẻ hấp dẫn hơn của ông Trump.
Nếu LHQ tiếp tục tồn tại sau tuổi 80 và Hoa Kỳ vẫn là trụ cột của tổ chức này thì có khả năng LHQ phải tự thay đổi cho phù hợp với đường lối của Mỹ. Ông Mike Waltz, tân đại sứ Mỹ tại LHQ, cho biết, i ông muốn
"Làm cho LHQ vĩ đại trở lại" thông qua việc cải tổ chính sách tiếp nhận di dân mà Công Ước LHQ năm 1951 đã thiết lập ra, bãi bỏ hoặc hạn chế các mục tiêu về chống biến đổi khí hậu, tập trung gìn giữ hòa bình hơn là các vấn đề giúp thăng tiến xã hội…
Khả năng đó có thể biến thành hiện thực nếu người lãnh đạo LHQ sắp tới là bà… Ivanka Trump, ái nữ của ông Trump, được bầu lên kế vị ông Antonio Guterres, tổng thư ký LHQ hiện thời khi ông Guterres sẽ hết nhiệm kỳ vào năm 2027.
