Ý tưởng lập vùng cấm bay trên toàn bộ hoặc một phần lãnh thổ Ukraine đã nhiều lần được NATO nêu ra và gây tranh cãi trong nội bộ khối hơn ba năm qua.
Ngoại trưởng Ba Lan Radoslaw Sikorski gần đây nhiều lần đề cập với truyền thông châu Âu về ý tưởng lập vùng cấm bay trên bầu trời Ukraine nhằm đối phó mối đe dọa từ Nga. Ý tưởng được hồi sinh sau khi Ba Lan và Romania cáo buộc máy bay không người lái (UAV) của Nga xâm nhập lãnh thổ.
Ngày 10/9, không quân Ba Lan và đồng minh NATO triển khai tiêm kích bắn hạ một số UAV trên không phận. Warsaw sau đó cáo buộc Moskva 19 lần vi phạm không phận nước này, trùng thời điểm miền tây Ukraine bị tập kích. Bộ Quốc phòng Nga sau đó phủ nhận "nhắm mục tiêu" ở Ba Lan.
Hai ngày sau, Romania cũng triển khai tiêm kích F-16 phối hợp cùng chiến đấu cơ Đức đối phó UAV được cho là của Nga xâm nhập không phận. Bộ trưởng Quốc phòng Romania nói họ "suýt bắn hạ" mục tiêu trước khi chiếc UAV quay đầu sang bên kia sông Danube.
Ngoại trưởng Ba Lan Radoslaw Sikorski họp báo tại Kiev, Ukraine, ngày 12/9. Ảnh: AFP
Trong bài phỏng vấn đăng ngày 15/9 trên Frankfurter Allgemeiner của Đức, Ngoại trưởng Sikorski tiết lộ ý tưởng vùng cấm bay ở phía tây Ukraine từng được gợi ý cho chính quyền tổng thống Mỹ Joe Biden khoảng một năm trước, nhưng bị từ chối. Ông nhấn mạnh Ba Lan không thể đơn độc triển khai kế hoạch lập vùng cấm bay mà cần sự ủng hộ của các đồng minh NATO và Liên minh châu Âu.
"Chúng tôi có thể bảo vệ người dân hiệu quả hơn, chẳng hạn trước nguy cơ mảnh vỡ của UAV rơi trên lãnh thổ, nếu có thể triển khai năng lực đánh chặn UAV hay những vũ khí khác ngay từ bên ngoài lãnh thổ. Giả sử Ukraine đề nghị chúng tôi bắn hạ mục tiêu trên lãnh thổ của họ, điều đó càng có lợi cho chúng tôi. Cá nhân tôi cho rằng đề xuất này nên được cân nhắc", ông nói.
Trong một cuộc phỏng vấn khác đăng trên Kyiv Independent ngày 14/9, Ngoại trưởng Ba Lan cho biết ý tưởng sử dụng hệ thống phòng không NATO bảo vệ một phần không phận Ukraine có thể được thảo luận trở lại sau sự kiện UAV Nga xâm nhập Ba Lan.
"Người đầu tiên tôi liên hệ khi Nga có động thái đe dọa Ba Lan chính là Ngoại trưởng Ukraine Andrii Sybiha và ông ấy đã nhắc lại đề xuất lập vùng cấm bay. Tôi cho rằng chính hành động của Nga đã khiến ý tưởng được hồi sinh. Ukraine và Ba Lan vốn đang phối hợp quản lý không phận. Dư luận cũng đang nghiêng về ủng hộ quan điểm này", ông nói thêm.
Vùng cấm bay là không phận nơi một số loại phương tiện bay bị cấm hoạt động. Biện pháp này có thể áp dụng để bảo vệ khu vực nhạy cảm như nơi ở của hoàng gia hay cơ sở quân sự và chính phủ, hoặc được áp dụng tạm thời cho những sự kiện lớn.
Trong quân sự, vùng cấm bay được thiết lập để ngăn máy bay đối phương xâm nhập thực hiện nhiệm vụ tấn công hoặc do thám. Vùng cấm bay được thực thi bằng sức mạnh quân sự, gồm nhiều thành tố như giám sát, tuần tra bằng tiêm kích, tấn công phủ đầu khí tài của đối phương, cho đến bắn hạ máy bay vi phạm.
Những vùng cấm bay từng được thiết lập trong lịch sử thường có sự tham gia của Mỹ và các nước NATO. Sau Chiến tranh Vùng Vịnh 1991, Mỹ cùng liên quân lập hai vùng cấm bay tại Iraq nhằm bảo vệ một số cộng đồng tôn giáo, sắc tộc, dù không có sự phê chuẩn của Liên Hợp Quốc.
Năm 1992, Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc thông qua nghị quyết cấm các chuyến bay quân sự trái phép trên bầu trời Bosnia. Năm 2011, Liên Hợp Quốc cũng phê chuẩn thiết lập vùng cấm bay trong chiến dịch can thiệp quân sự vào Libya. Cả hai chiến dịch lập vùng cấm bay này đều được không quân NATO triển khai.
Khi chiến sự Nga - Ukraine hồi tháng 2/2022, Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky nhiều lần thúc giục phương Tây thiết lập vùng cấm bay trên lãnh thổ nước này, cho rằng đây là cách duy nhất bảo vệ dân thường Ukraine trước sức mạnh không quân áp đảo của Nga.
"Hãy thiết lập vùng cấm bay trên toàn Ukraine để cứu người. Tôi gọi đó là vùng cấm bay nhân đạo. Biện pháp này sẽ khiến Nga không thể tiếp tục gieo rắc kinh hoàng từng ngày từng đêm lên những thành phố hòa bình của chúng tôi", ông Zelensky phát biểu trực tuyến trước lưỡng viện quốc hội Mỹ vào tháng 3/2022, khi quân đội Nga quyết định rút khỏi miền bắc Ukraine.
Tuy nhiên, ông Biden đã từ chối triển khai máy bay Mỹ đến Ukraine, do lo ngại nguy cơ xảy ra xung đột trực diện với Nga. Các lãnh đạo châu Âu cũng đồng thuận với quyết định này.
Cựu bộ trưởng quốc phòng Anh Ben Wallace khi đó cảnh báo việc tiêm kích NATO đối đầu trực diện với không quân Nga sẽ châm ngòi "cuộc chiến khắp châu Âu".
Năm 2024, Kiev tiếp tục đề xuất các nước láng giềng dùng hệ thống phòng không bắn hạ tên lửa, UAV hướng tới lãnh thổ, gián tiếp tạo ra vùng cấm bay trên bầu trời phía tây Ukraine. Song kế hoạch này một lần nữa bị các nước phương Tây bác bỏ.
So với các phương án trước, phát biểu lần này từ Ngoại trưởng Ba Lan cho thấy ý tưởng lập vùng cấm bay đã được thu hẹp đáng kể, tập trung vào xử lý UAV tiếp cận biên giới Ukraine - NATO. Dù vậy, nó vẫn không giải quyết được lo ngại cốt lõi là nguy cơ đối đầu trực diện giữa NATO và Nga.
Mark Cancian, cố vấn cấp cao tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), năm 2022 từng lưu ý thực tế của vùng cấm bay là NATO phải điều động máy bay tuần tra không phận Ukraine, nên không thể tránh khỏi kịch bản "bắn vào máy bay Nga và bị họ đáp trả".
"Điều đó đồng nghĩa chiến tranh", Michael O'Hanlon, chuyên gia về chính sách đối ngoại tại Viện Brookings, cảnh báo.
Ông O'Hanlon giải thích rằng vùng cấm bay không chỉ là đơn giản điều động máy bay tuần tra một vùng không phận. Phương án này buộc NATO tính đến kịch bản phá hủy hệ thống phòng không đối phương để bảo vệ máy bay của mình, bao gồm radar, trạm liên lạc cũng như lực lượng vận hành.
"Không thể thực hiện hết những nhiệm vụ đó chỉ bằng cách gây nhiễu điện tử. Các nhiệm vụ này cần bom đạn và sẽ có thương vong", ông nói.
Tướng Philip Breedlove, cựu tư lệnh tối cao NATO giai đoạn 2013-2016, cũng cảnh báo nguy cơ leo thang không thể quay đầu nếu NATO đối đầu trực diện với Nga. Dù ủng hộ ý tưởng lập vùng cấm bay, ông nhấn mạnh đây là "quyết định cực kỳ nghiêm trọng" và liên minh cần cân nhắc kỹ lưỡng.
"Vùng cấm bay tương đương quyết định tham chiến. Nếu NATO tuyên bố lập vùng cấm bay, chúng ta buộc phải loại bỏ những năng lực của đối phương để ngăn họ khai hỏa vào vùng trời này hoặc gây tác động lên khu vực cấm bay", Breedlove nói.
Ông Dmitry Medvedev, phó chủ tịch Hội đồng An ninh Liên bang, ngày 15/9 cảnh báo việc NATO lập vùng cấm bay tại Ukraine để bắn hạ UAV Nga là "đề xuất khiêu khích do Kiev và những kẻ ngu ngốc vẽ ra trong mơ" và sẽ chỉ dẫn đến một "kết cục duy nhất là chiến tranh giữa Nga và NATO".
