Năm 1966, trong một chuyến thăm chính thức Việt Nam Cộng Ḥa từ ngày 25 đến 27 tháng 5, vị tướng lừng danh người Israel – Moshe Dayan (1915–1981), người được biết đến với h́nh ảnh chiếc băng đen che một mắt – đă có một cuộc trao đổi đáng nhớ với Tham mưu trưởng Hoa Kỳ.
Khi được hỏi rằng: "Làm thế nào để giúp đồng minh Việt Nam Cộng Ḥa đánh bại được cộng sản tại miền Nam?", tướng Dayan đă trả lời một cách thẳng thắn và đầy ẩn ư:
"Chiến trường Trung Đông có quy ước rơ ràng – địch và ta đối diện nhau, trận tuyến phân minh.
C̣n ở Việt Nam, địa thế phức tạp với sông ng̣i chằng chịt, núi non hiểm trở. Nguy hiểm hơn nữa là người dân vùng nông thôn miền Nam lại chứa chấp và che giấu các lực lượng cộng sản nằm vùng.
Trong điều kiện như vậy, các anh không thể nào chiến thắng được Việt Cộng.
Chỉ có một cách duy nhất: hăy rút khỏi Việt Nam. Hăy để cho người dân miền Nam nếm trải chế độ cộng sản một thời gian. Khi ấy, nếu các anh quay lại, các anh sẽ không cần đánh mà vẫn thắng."
Câu trả lời ấy của Moshe Dayan không chỉ là một nhận xét chiến lược, mà c̣n mang tính tiên tri. Thực tế lịch sử đă chứng minh: sự sụp đổ của Việt Nam Cộng Ḥa vào ngày 30 tháng 4 năm 1975 phần lớn bắt nguồn từ việc một bộ phận lớn người dân miền Nam khi ấy chưa thực sự nhận thức rơ bộ mặt thật của đảng Cộng sản Việt Nam.
Chỉ khi sống trong chế độ đó một thời gian – với những áp bức, cải tạo, đánh tư sản, tem phiếu và kiểm duyệt – người dân mới hiểu được giá trị của tự do, dân chủ và chính thể Việt Nam Cộng Ḥa mà họ đă mất.
I. Phân tích địa chính trị: Việt Nam không phải là Israel
Tướng Moshe Dayan đến từ một quốc gia luôn chiến đấu trên chiến trường có ranh giới cụ thể, nơi "ta" và "địch" phân định rạch ṛi. Các cuộc chiến giữa Israel với các quốc gia Ả Rập như Ai Cập, Syria, Jordan thường diễn ra theo mô h́nh chiến tranh chính quy, có chiến tuyến, có lằn ranh. Ngược lại, Việt Nam trong thập niên 1960 là một chiến trường phi đối xứng (asymmetric warfare) điển h́nh: kẻ địch không ở bên kia chiến tuyến, mà ở ngay trong làng xóm, trong những mái nhà tranh của nông dân miền Nam.
Việt Cộng không cần kiểm soát lănh thổ theo kiểu cổ điển, họ kiểm soát bằng mạng lưới cơ sở, bằng tuyên truyền, bằng nỗi sợ hăi và kỷ luật sắt. Sự phân biệt giữa chiến binh và dân thường bị xóa nḥa. Người lính Việt Nam Cộng Ḥa và quân đội Mỹ v́ vậy không thể “nhận diện” rơ địch – một điều tối kỵ trong chiến tranh hiện đại.
II. Tâm lư dân chúng miền Nam trước 1975: Hồn nhiên trong tự do, mơ hồ về hiểm họa
Phân tích sâu sắc của tướng Dayan c̣n chỉ ra một thực trạng đau ḷng: một bộ phận dân chúng miền Nam Việt Nam, vào thời điểm trước 1975, chưa thực sự hiểu rơ bản chất của chế độ cộng sản.
Miền Nam – nhất là các đô thị lớn như Sài G̣n, Huế, Đà Nẵng – dù bất ổn bởi chiến tranh, vẫn có đời sống văn minh, tự do báo chí, nghệ thuật, tôn giáo, học thuật. Người dân có quyền bầu cử, có báo chí đối lập, có những tiệm sách bán sách chính trị của đủ khuynh hướng. Chính trong cái không khí tương đối “tự do ấy”, nhiều người đă đánh giá thấp hiểm họa cộng sản, hoặc tệ hơn – lăng mạn hóa phong trào Việt Cộng như một lực lượng “giải phóng”.
Đó là một nghịch lư cay đắng: những người được hưởng tự do lại không đủ cảnh giác để bảo vệ nó. Sự tự do mà họ thụ hưởng trở thành điều “tự nhiên”, như không khí để thở – cho đến khi nó bị tước đoạt.
III. Nhận định của Dayan: Không cần đánh, cũng sẽ thắng
Chiến lược mà Moshe Dayan đề xuất – “rút khỏi Việt Nam, để người dân nếm mùi cộng sản rồi mới trở lại” – mang màu sắc tàn nhẫn nhưng sâu sắc. Nó hàm ư rằng chỉ khi sự thật được phơi bày qua trải nghiệm sống, con người mới tỉnh ngộ.
Lịch sử đă đi theo đúng quỹ đạo mà Dayan cảnh báo. Sau năm 1975, hàng triệu người miền Nam bị đưa đi cải tạo, bị đánh tư sản, bị kiểm duyệt tư tưởng, sống trong đói nghèo và sợ hăi. Những cuộc vượt biên bắt đầu. “Người dân nếm mùi cộng sản” một cách cay đắng – và chính từ trải nghiệm ấy, một nhận thức mới được h́nh thành: Việt Nam Cộng Ḥa không phải là “ngụy quyền”, mà là một nền cộng ḥa chưa hoàn hảo nhưng đáng giá.
IV. Giá trị lời nói của một tướng quân ngoài cuộc
Moshe Dayan không có liên quan lợi ích ǵ tại Việt Nam. Ông nh́n cuộc chiến này bằng con mắt chiến lược và thực tế. Chính v́ vậy, lời nói của ông có giá trị vượt thời gian và không gian. Nó là sự nhắc nhở cho mọi cuộc chiến tranh ư thức hệ: muốn bảo vệ tự do, phải hiểu rơ kẻ thù của tự do.
V. So sánh: Tâm lư dân chúng Đông Âu và miền Nam Việt Nam – Khi người ta chưa biết ḿnh mất ǵ
Lời khuyên của tướng Moshe Dayan về việc để người dân “tự nếm mùi cộng sản” không chỉ đúng với miền Nam Việt Nam, mà c̣n phản ánh quy luật phổ quát về sự tỉnh ngộ chính trị trong các xă hội từng bị cai trị bởi chế độ toàn trị – đặc biệt là ở Đông Âu.
1. Trước khi Liên Xô sụp đổ: Sự mệt mỏi âm ỉ và tâm lư cam chịu
Tại các quốc gia vệ tinh của Liên Xô như Ba Lan, Đông Đức, Tiệp Khắc, Hungary, Romania…, đa số người dân sống trong sự cam chịu, thậm chí hoài nghi chính khả năng thay đổi. Cả một thế hệ được giáo dục bằng tư tưởng Mác – Lênin, sống trong nền kinh tế tập trung bao cấp, bị kiểm duyệt tư tưởng, hạn chế di chuyển, và bị theo dơi bởi mạng lưới mật vụ (Stasi, Securitate, KGB...).
Tuy nhiên, tâm lư kháng cự âm thầm vẫn tồn tại, thể hiện qua:
Niềm hoài nhớ về quá khứ tự do trước khi bị Liên Xô áp đặt;
Việc nghe lén đài phát thanh phương Tây như BBC, VOA, RFE;
Phong trào Công đoàn Đoàn Kết (Solidarity) tại Ba Lan;
Tâm trạng mất niềm tin vào khẩu hiệu tuyên truyền, và sự đùa cợt ngầm các biểu tượng nhà nước.
Nói cách khác, dù bị kiểm soát chặt, người dân Đông Âu đă dần "tỉnh ngộ" trong im lặng – điều mà người dân miền Nam Việt Nam trước 1975 chưa kịp có cơ hội cảm nhận, do họ đang sống trong không khí tự do và chưa từng nếm trải sự cai trị cộng sản.
2. Sau khi Liên Xô sụp đổ: Cú sốc chuyển đổi và sự vỡ ̣a ư thức
Khi bức tường Berlin sụp đổ và Liên Xô tan ră (1989–1991), hàng triệu người Đông Âu trải qua một giai đoạn cú sốc văn hóa và kinh tế, nhưng đi kèm với đó là sự bừng tỉnh ư thức chính trị.
Họ nhận ra sự bất lương của nhà nước cộng sản, với hồ sơ mật vụ phơi bày;
Nhận ra hậu quả của nền kinh tế kế hoạch hóa triệt tiêu động lực sáng tạo;
Họ được tiếp xúc với truyền thông tự do, Internet, và nền dân chủ đa đảng.
Tâm lư dân chúng chuyển hóa rơ rệt: từ thụ động sang khao khát làm chủ, từ ngờ vực sang hành động. Dù phải trả giá bằng lạm phát, thất nghiệp và bất ổn hậu chuyển đổi, đa số người dân Đông Âu không muốn quay trở lại chế độ cũ.
Trong khi đó, người dân miền Nam Việt Nam chỉ thực sự hiểu rơ bản chất cộng sản sau 30/4/1975, khi các trại cải tạo, đánh tư sản, kinh tế mới, sổ gạo, tem phiếu và kiểm duyệt tư tưởng ập đến. Tỉnh ngộ trong cay đắng, họ phải vượt biên, bỏ nước ra đi – chính là hành động khẳng định cho nhận thức muộn màng nhưng sâu sắc đó.
3. Mẫu số chung: Không ai hiểu rơ cộng sản bằng người đă từng sống trong nó
Từ Đông Âu đến Việt Nam, từ Liên Xô đến Cuba hay Venezuela, một chân lư được kiểm nghiệm nhiều lần:
“Muốn hiểu cộng sản là ǵ, hăy sống trong nó.”
Không một lư thuyết nào, không một lời tuyên truyền nào – dù hoa mỹ đến đâu – có thể che giấu măi bản chất thực của một thể chế toàn trị khi nó đi vào đời sống hằng ngày: xếp hàng mua xà pḥng, tem phiếu, hồ sơ lư lịch, thư bị kiểm duyệt, công an khu vực và các “tổ dân phố” giám sát ư nghĩ.
Tướng Moshe Dayan – với nhăn quan thực tế và sự hiểu biết về cách vận hành của các xă hội bị khống chế – không nói như một triết gia, mà như một người lính đă hiểu rơ tâm lư con người trong chiến tranh và chính trị.
