Tiểu thư Mỹ cứu hàng nghìn người trong Thế chiến I. Dù có thể chọn cuộc sống vô lo trong nhung lụa, Mary Jayne Gold lại quyết định cứu giúp hàng nghìn người khỏi bàn tay phát xít Đức, bất chấp nguy hiểm.
Đối với nhiều người, Mary Jayne Gold dường như có tất cả mọi thứ. Xinh đẹp, và giàu sang, bà hoàn toàn có thể sống theo cách mình muốn. Nhưng trong Thế chiến II, Gold đã chọn tự đặt bản thân vào rủi ro, hợp tác với nhà báo Mỹ Varian Fry để cứu hàng nghìn người gặp nguy hiểm, trong đó có nhiều trí thức và người gốc Do Thái.
Mary Jayne Gold khi còn trẻ. Ảnh: Varian Fry Institute
Sinh ngày 12/8/1909 tại Chicago, Illinois, Mary Jayne Gold đã sống những năm tháng tuổi trẻ trong nhung lụa. Bà là cháu gái của một doanh nhân đã tạo dựng được gia sản khổng lồ nhờ phát minh ra bộ tản nhiệt bằng gang đầu tiên.
Gold lớn lên trong một gia đình với người mẹ luôn lo âu, người cha nghiêm khắc và anh trai ưa mạo hiểm. Gold cũng có tính cách giống anh mình.
Tài sản gia đình đã giúp Gold vẫn có cuộc sống thoải mái trong thời kỳ kinh tế khó khăn Đại suy thoái. Thời điểm thị trường sụp đổ năm 1929, bà đang học tại Italy. Sau đó, những năm 1930, bà chuyển đến thủ đô Paris, Pháp.
Tại đây, Gold tiếp tục tận hưởng cuộc sống xa xỉ. Bà mua một căn hộ lớn cùng một chiếc máy bay hạng nhẹ Percival Vega Gull và tự lái nó vòng quanh châu Âu, nghỉ tại những khách sạn và khu trượt tuyết sang trọng.
Nhưng vào tháng 9/1939, mọi thứ thay đổi khi phát xít Đức xâm lược Ba Lan. Những ngày đen tối của Thế chiến II bắt đầu. "Mọi thứ giống như ngày tận thế", Gold kể lại trong một cuộc phỏng vấn nhiều năm sau. "Tuy nhiên, có một phần nào đó trong tôi tin rằng 'chúng ta sẽ đánh bại họ'".
Ban đầu, Mary Jayne Gold chỉ đóng vai trò tương đối thụ động. Ngoài việc tặng chiếc máy bay của mình cho quân đội Pháp, Gold, giống như những người khác ở Paris, lo lắng chờ đợi khi chiến tranh ngày càng đến gần.
Khi Đức Quốc xã sắp tràn vào Paris tháng 5/1940, Gold quyết định rời thủ đô Pháp để đến thành phố cảng Marseille ở miền nam đất nước, nơi bà có thể bắt tàu về nhà. Nhưng Gold đã có cuộc gặp gỡ định mệnh trong hành trình khiến bà thay đổi quyết định. Trên đường đến Marseille, bà gặp Miriam Davenport, nữ họa sĩ Mỹ sống ở Pháp.
Tới Marseille, Davenport quyết định ở lại để giúp những người tị nạn trốn khỏi Pháp. Gold cũng muốn giúp đỡ người bạn đồng hành mới. Không lâu sau, họ gặp Varian Fry, một biên tập viên và nhà báo có cùng ý tưởng.
Fry đã theo dõi những diễn biến ở châu Âu trong thời gian dài. Ông đã sớm nghe thấy những lời bàn tán từ các quan chức Đức Quốc xã về kế hoạch tiêu diệt người Do Thái và từng viết bài về một cuộc bạo loạn bài Do Thái mà ông chứng kiến khi ở Berlin.
Fry đã cùng 200 người Mỹ khác thành lập tổ chức Ủy ban Cứu hộ Khẩn cấp (ERC) sau khi Paris thất thủ năm 1940 nhằm giúp đỡ những người tị nạn thời chiến. Tổ chức này nhận được sự ủng hộ từ đệ nhất phu nhân Mỹ Eleanor Roosevelt, dù lúc đó Mỹ vẫn giữ thế trung lập. Fry đến Marseille vào tháng 8/1940 với 3.000 USD và danh sách 200 người tị nạn.
Số người cần cứu giúp lớn hơn thế rất nhiều. Davenport đến gặp Fry với một danh sách của riêng bà và Fry nhanh chóng mời bà làm việc cho ERC. Fry mến Davenport nhưng ban đầu không thích Gold, người mà ông coi là một "tiểu thư giàu có ăn chơi".
Gold cũng không ưa Fry nhưng bà vẫn cố gắng lấy lòng ông. Cuối cùng, Fry miễn cưỡng chấp nhận hảo ý của bà. Gold nhanh chóng chứng tỏ bản thân không phải là một cô gái giàu có rỗng tuếch.
Bà đã nhiệt tình cống hiến cho ERC, tặng tổ chức 3.000 USD (khoảng 60.000 USD theo tỷ giá ngày nay) để tiến hành sơ tán người tị nạn. Gold và Davenport cũng phỏng vấn những người đang cố gắng chạy trốn khỏi đất nước để xác định xem ai gặp nguy hiểm nhất.
Gold từng rút lui khỏi ERC theo đề nghị của bạn trai, một tay xã hội đen tên Raymond Couraud. Tuy nhiên, sau khi phát hiện ra Couraud đã đánh cắp những viên kim cương của mình, Gold bỏ người yêu và sẵn sàng cống hiến hết mình cho ERC. Gold đã chuẩn bị cho nhiệm vụ nguy hiểm nhất của mình.
Fry yêu cầu Gold sử dụng "mỹ nhân kế" để giúp giải thoát 4 người Đức bị giam tại trại tập trung Le Vernet. Dù lo lắng, Gold vẫn chấp nhận nhiệm vụ. Bà đến gặp chỉ huy trại người Pháp, kẻ vốn nổi tiếng là lăng nhăng.
Chỉ huy trại tập trung đồng ý thả tù nhân nếu Gold ăn tối cùng ông ta. Bà chấp thuận, nhưng ông ta sau đó buộc phải hủy hẹn vào phút chót vì vướng lịch với Gestapo, lực lượng mật vụ của phát xít Đức. Ông ta cảm thấy xấu hổ vì lỡ hẹn với phụ nữ nên đã đồng ý thả tù nhân mà không hỏi một câu nào.
Lòng dũng cảm và tinh thần sẵn sàng dấn thân của Gold đã khiến Fry thay đổi suy nghĩ về bà. "Thật khó tìm được người nào khác có thể thay thế Mary Jayne", ông nói. "Gold đã cho chúng tôi hàng nghìn USD và quan tâm đến công việc hơn bất kỳ ai khác".
Chính phủ Vichy (chính phủ Pháp hợp tác với phát xít) đã theo dõi các hoạt động của Fry và bắt ông vào mùa thu năm 1941, buộc ông phải trở về Mỹ. Gold sau đó cũng bị buộc phải hồi hương.
Nhà báo Varian Fry. Ảnh: Green-wood
Mary Jayne Gold coi thời gian ở Marseille là đỉnh cao cuộc đời bà. Khi Gold qua đời vào năm 1997, một người bạn đã viết rằng bà "cảm thấy chỉ một năm trong cuộc đời thực sự quan trọng và đó là năm bà sống ở Marseille. Bà là một người rất sắc sảo, người phụ nữ có trái tim đứng về chính nghĩa và biết được điều gì cần phải làm ở thời điểm bước ngoặt quan trọng trong lịch sử".
Tiền của Gold đã giúp ích đáng kể cho sứ mệnh Fry thực hiện. Cả hai đã giúp khoảng 1.500-2.000 người trốn khỏi Pháp, đồng thời hỗ trợ thêm khoảng 2.000 người theo những cách khác. Trong số những người trốn thoát có nhà điêu khắc Jacques Lipchitz, nghệ sĩ Marc Chagall, nhà văn Hannah Arendt và nhà hóa sinh đoạt giải Nobel Otto Meyerhof.
Sau khi Thế chiến II kết thúc, cả hai đều sống bình lặng. Gold trở lại Pháp và trải qua những ngày cuối đời ở French Riviera.
Trong một bức thư gần như cuối cùng mà Gold viết cho Fry, bà nói rằng hai người đã "có chung những giờ phút tuyệt vời nhất cuộc đời".
VietBF@ sưu tập
