Lịch sử bang giao Việt Nam – Trung Quốc, nhân tài nước Việt sang làm quan cho triều đình Bắc Kinh đều là người tài năng xuất chúng, như Lý Ông Trọng thời Tần Thủy Hoàng, Nguyễn An thời Minh Thành Tổ…
Nhưng có một người Việt làm quan dưới thời nhà Minh rất được nể trọng, khi làm lễ thường phải tế Ông. Vậy, tại sao quân Minh của đất nước Trung Quốc hùng mạnh khi đó lại phải làm lễ tế người An Nam này?
Hồ Nguyên Trừng – Nhà quân sự tài năng, nhà sáng chế hiếm có
Nhà Hồ trong dòng chảy dân tộc là một triều đại ngắn ngủi, tồn tại 7 năm (1400 – 1407), trước khi bị nhà Minh tiêu diệt. Tuy chỉ tồn tại trong thời gian ngắn, nhưng vương triều nhà Hồ đã có những bước đi táo bạo trong việc xây dựng, phát triển đất nước Đại Ngu. Người sau đánh giá, đây được coi là những bước cải cách tiến bộ so với thời đại.
Đứng đầu vương triều Hồ là Hồ Quý Ly. Năm 1407, sau khi bị nhà Minh tiêu diệt, Hồ Quý Ly và những người thân của mình, trong đó có Hồ Nguyên Trừng (Lê Trừng) – con trai cả bị đầy sang Trung Quốc. Tại đây, trong đám người bị bắt đó, nhà Minh đã phát hiện ra tài năng của Hồ Nguyên Trừng trên lĩnh vực quân sự, đặc biệt là chế tạo súng thần cơ.
Kỹ thuật chế tạo súng “thần cơ” của Hồ Nguyên Trừng không phải khi sang Trung Quốc mới được bộc phát, mà dưới thời nhà Hồ, Ông đã chuyên tâm nghiên cứu, cho quân lính chế tạo các loại súng khác nhau. Sách “Vân đài loại ngữ” của Lê Quý Đôn đã viết: “con trai của Hồ Quý Ly là Hồ Nguyên Trừng đã sáng tạo ra phương pháp làm súng “thần cơ thương pháo”. Loại súng này có nhiều cỡ: lớn thì kéo xe, nhỏ thì dùng giá đỡ hay vác vai... Súng có ba loại: súng lớn đặt trên lưng voi, súng nhỏ hai người khiêng, súng nhỏ vác vai... Tuy nhiên, Hồ Nguyên Trừng chú trọng chế tạo loại thần cơ lớn gọi là “thần cơ pháo” - thực chất là súng thần công cỡ lớn được đặt cố định trên thành hoặc trên xe kéo cơ động”.
Khi bị đưa sang Trung Quốc, vì không muốn người cha bị cực khổ, nên Hồ Nguyên Trừng chấp nhận làm quan dưới triều đại nhà Minh. Bằng những sự hiểu biết của mình, Ông đã chế tạo ra các loại súng “thần cơ” có sức công phá khủng khiếp, nhanh chóng là vũ khí chiến lược, giúp nhà Minh bảo vệ bờ cõi, biên cương. Sách “Trấn trạch ký văn” của Vương Ngao ghi chép rằng: “Khi Thành Tổ thân chinh Mạc Bắc (chỉ Mông Cổ) dùng súng thần An Nam vừa bắt được, kẻ địch một người tiến lên, lại hai người nữa chết theo, đều trúng súng (đạn) mà chết”; còn theo “Minh Hiến Tông thực lục” thì “đánh thắng địch là dựa vào súng thần, phép lấy được thời Vĩnh Lạc, Tuyên Đức (1426-1435), thứ mà kẻ địch sợ nhất”. “Việt quốc đại vương” của Thẩm Đức Phù cũng từng viết rằng: “Triều ta dùng hoả khí chống địch là loại chiến cụ hàng đầu xưa nay mà sự nhẹ nhàng thần diệu của nó thực là mới lấy được khi Văn Hoàng đế bình Giao Chỉ, tức dùng Lê Trừng, con vua nước Việt, tướng quốc ngụy làm quan bộ Công chuyên trách đôn đốc chế tạo, truyền hết tài năng”.
Hay như sách ““Việt kiệu thư” của Lý Văn Phượng đời Minh viết: “Súng thần cơ có được gần đây, dùng sắt làm tên, bắn đi bằng lửa, đi xa ngoài trăm bước, nhanh chóng kỳ diệu như thần, nghe thấy tiếng là lửa đã đến. Thời Vĩnh Lạc (1403-1424) khi bình Giao Chỉ, thứ mà người Giao Chỉ chế tạo càng tinh xảo” (Giao Chỉ là tên gọi mà người Trung Quốc dùng để chỉ nước Việt ta ngày xưa. Người Giao Chỉ cũng được gọi là người An Nam)”.
Với những đóng góp to lớn, Hồ Nguyên Trừng được triều đình nhà Minh rất trọng dụng phong Ông đến chức Thượng thư là sự ghi nhận công lao Hồ Nguyên Trừng. Sử sách ghi lại, coi Ông là “Thần cơ thương pháo”, triều đình nhà Minh tôn vinh là “thần hỏa khí”, coi trọng Ông như một trong những sứ giả thánh thần của binh pháp. Sau này, trong các ngày lễ tế hoặc trước khi bắn đại bác, quân Minh đều phải cúng tế Thần Công, và sau nghi thức ấy là lễ tế sứ giả của thần thánh, tức chính là lễ tế Hồ Nguyên Trừng.
Hồ Nguyên Trừng - Một nhà thơ luôn hướng về cố quốc
Dù được nhà Minh biệt đãi hòng làm ông quên đi nguồn gốc và dù ngót bốn mươi năm lưu vong nhưng trong sâu thẳm, Hồ Nguyên Trừng vẫn khắc khoải nỗi nhớ cố hương; và ông đã gửi gắm tâm sự giống như một giấc “mộng”. Ông giải thích: “Nhân vật như kiểu trong sách này, xưa (tức trước khi nhà Hồ diệt vong vào năm 1407) nhiều lắm lắm. Nhưng thời thay đời đổi, chút ít dấu vết chẳng còn. Riêng chỉ một mình ta biết mà kể lại, chẳng phải là mộng thì là gì?”
Trong “Nam Ông mộng lục” là sự gửi gắm tâm tư của Hồ Nguyên Trừng vào các nhân vật như Vua, quan, lính…về một đất nước, con người Đai Ngu đẹp, cao quý tâm hồn. Đặc biệt là nỗi nhớ về cố quốc da diết, khát khao, cháy bỏng luôn thường trực trong Ông.
Đời sau khi nhìn nhận về nhân vật Hồ Nguyên Trừng có rất nhiều ý kiến khác nhau. Có người cho rằng Ông là người có tài năng quân sự lỗi lạc, tuy nhiên lại phục vụ cho kẻ thù đã xâm lược nước ta. Cũng có ý ngược lại Ông xứng đáng với những gì mình đã làm, mặc dù không thể trở về quê hương, song tâm hồn Ông luôn hướng về cố quốc.
Theo quan điểm của tôi, lịch sử là quá trình biến đổi, xoay vần. Dẫu Hồ Nguyên Trừng không thể đóng góp được nhiều công sức cho đất nước Đại Ngu phát triển. Vì những lý do khách quan mà Ông làm quan cho triều Minh – Nhưng chúng ta cũng nên tự hào về một người Việt Nam đã để lại tiếng thơm nơi xứ người.
VietBF@sưu tập
