Ngày nay tiểu thuyết Ulysses của nhà văn James Joyce được đánh giá là kiệt tác văn học nhân loại, song từng chật vật tới suưt "chết yểu" v́ lệnh cấm, bị cáo buộc là sách khiêu dâm.
Năm 1906, James Joyce bắt đầu nung nấu ư tưởng về Ulysses như một truyện ngắn. Cuối cùng nó dài tới 732 trang và trở thành tiểu thuyết được tác giả viết suốt 15 năm ở Italy, Thụy Sĩ và Pháp.
Các nhà văn đương thời, T.S. Eliot và Ernest Hemingway, gọi Ulysses là kiệt tác "thay đổi tiến tŕnh của văn học nhân loại". Hiện, nó là tiêu chuẩn của văn học, được đưa vào giảng dạy tại nhiều đại học khắp thế giới. Song không phải lúc nào nó cũng được tôn kính như bây giờ.
Ulysses từng bị cấm xuất bản v́ có nội dung tục tĩu, trở thành trung tâm của phiên ṭa xét xử "văn hóa phẩm đồi trụy" nổi tiếng nhất thế kỷ 20 của nước Mỹ.
Sự việc bắt đầu từ 1917, Jame Joyce gửi bản thảo để đăng nhiều kỳ trên tạp chí văn học Mỹ The Little Review. Nhận được những chương đầu, Trưởng ban biên tập Margaret Anderson thốt lên: "Đây là thứ đẹp nhất mà chúng tôi từng có. Nếu cuộc đời chấm dứt ngay bây giờ, nỗ lực trong hơi thở tàn của tôi, sẽ là đưa bản thảo này tới công chúng".
Tạp chí đăng thông báo trên số tháng 1/1918: Chúng tôi sắp xuất bản một kiệt tác.
Từ năm 1918 đến năm 1920, 11 chương của Ulysses đă được đăng thành nhiều kỳ trên tạp chí này. Một chương trong đó kể về nhân vật chính của cuốn tiểu thuyết, thủ dâm trên băi biển trong khi nh́n chằm chằm vào một cô gái 17 tuổi.
Những người bạn của James Joyce cảnh báo, Ulysses sẽ gặp rắc rối với các quan chức Mỹ. Chỉ vài tháng sau, các cơ quan kiểm soát xuất bản bắt đầu sờ gáy Ulysses. Họ ra lệnh tịch thu và tiêu hủy chương đă xuất bản. Bà Margaret Anderson bị truy tố tội Lưu hành, quảng bá văn hóa phẩm đồi trụy.
Cơ quan kiểm soát xuất bản Mỹ đốt các ấn bản Ulysses. Ảnh: Famous trials
Trong phiên ṭa tháng 2/1921, luật sư của bị cáo biết rằng phân tích ư tứ văn học với các thẩm phán chẳng ích ǵ nên quyết định thay đổi chiến thuật. Dù Ulysses được độc giả toàn quốc săn lùng và bán chạy như tôm tươi, luật sư phải nói rằng, nó khó hiểu và lố bịch đến nỗi chẳng ai buồn đọc. Khả năng cuốn sách làm ô uế bộ óc người Mỹ là bằng 0, v́ không ai hiểu nổi nó, "nó khiến người đọc ngớ ngẩn, chứ không phải là hứng t́nh".
Các thẩm phán cười và có vẻ thích thú với lập luận khá bất ngờ của luật sư. Nhưng cuối cùng, họ vẫn tuyên bà Margaret Anderson có tội, phạt 50 USD, kèm lệnh cấm xuất bản Ulysses trên tạp chí The Little Review. Luật sư đảm bảo thân chủ không kháng cáo.
Thất vọng trước phiên ṭa, thiếu sự ủng hộ từ cộng đồng trí thức và triển vọng của nghệ thuật ở Mỹ, bà Anderson định đóng của tạp chí. Cuối cùng, bà nhượng nó cho người khác, c̣n ḿnh bỏ nghề. Việc xuất bản Ulysses ở Mỹ ngừng lại trong hơn một thập kỷ tiếp theo.
Thất bại với thị trường Anh ngữ, ông James Joyce đến Paris trong nỗ lực tuyệt vọng t́m kiếm một nhà xuất bản và được in ở Paris vào ngày 2/2/1922, đúng sinh nhật thứ 40 của ḿnh. Ulysses ngay lập tức trở thành món hàng "buôn lậu" xuyên quốc tế rất giá trị, liên tục được tuồn sang Mỹ và Anh.
Ông James Joyce năm 1922, bàn bạc với đại diện nhà xuất bản ở Paris về cuốn Ulysses. Ảnh: Centre culture lirlandais
Đến năm 1928, Ṭa án Hải quan Mỹ chính thức liệt Ulysses vào danh sách những cuốn sách khiêu dâm cần tránh xa khỏi độc giả Mỹ, kiểm soát nghiêm ngặt qua đường nhập cảnh.
Trong khi đó, những biểu tượng văn học nước Mỹ thời đại đó như TS Eliot, Virginia Woolf và Ezra Pound đă ca ngợi nó như tác phẩm kinh điển. Sức hút của Ulysses với độc giả từ Âu sang Mỹ không thể phủ nhận.
Bennet Cerft, Giám đốc nhà xuất bản Random House (Mỹ), nhanh chóng nh́n ra điều này. Nếu thay đổi được bản án của Ṭa án Mỹ về lệnh cấm lưu hành, chắc chắn sẽ là một cuộc bùng nổ lợi nhuận. Ông gặp James Joyce và khẳng định, sẽ giúp cuốn sách "sống lại" ở Mỹ, và khi đó, chính Random House sẽ xuất bản Ulysses.
Bennet Cerft liên hệ với luật sư gạo cội Morris Ernst - người rất được kính trọng trong các "cuộc chiến sách bẩn", tổng cố vấn của Liên minh Tự do Dân sự Mỹ. Luật sư Ernst ngưỡng mộ James Joyce và cũng muốn giúp Ulysses ngẩng cao đầu trên các giá sách nước Mỹ. Ông đồng ư nhận vụ kiện để đổi lấy 5% doanh số bán sách.
Điều đầu tiên, họ cần "dàn dựng" một vụ kiện. Đầu năm 1932, họ nhờ một người bạn nhập cảnh vào Mỹ cùng cuốn Ulysses, hy vọng Hải quan Mỹ sẽ thu giữ nó. Ông Ernst xuống bến tàu để đón bạn và lấy sách. Nhân viên hải quan nh́n thấy định lờ đi nhưng luật sư khăng khăng đ̣i họ phải tịch thu nó.
Cuốn tiểu thuyết được hải quan gửi cho cơ quan công tố để truy tố tội Lưu hành văn hóa phẩm đồi trụy. Kế hoạch của Bennet Cerft và luật sư bước đầu thành công.
Ngày 25/11 cùng năm, trong một pḥng điều trần nhỏ chật kín người ở ṭa án quận, New York, phiên điều trần bắt đầu. Công tố viên quay sang luật sư Ernst bông đùa: "Chính phủ có khi thua vụ này quá". Luật sư Morris hỏi và được đáp "cách duy nhất để thắng là trích dẫn vô số những từ thô tục trong tiểu thuyết. Tôi chịu. Trong pḥng nhiều phụ nữ quá".
Luật sư Morris Ernst (thứ hai từ trái) nổi tiếng tranh tụng nhiều vụ sách cấm, trong phiên ṭa năm 1935 tại New York, bào chữa cho cuốn November của Gustave Flaubert. Ảnh: NYbooks
Theo phía công tố, ba yếu tố cấu thành tội phạm của cuốn sách là: chứa kích thích t́nh dục bằng ngôn ngữ "không giống ai"; tư tưởng báng bổ tôn giáo và làm dấy lên những ham muốn thô thiển.
Trong khi đó, luật sư Morris Ernst cho rằng, 10 năm qua, ngôn từ đă cập nhật rất nhanh, diễn đạt của James Joyce không c̣n sắc thái nào như cáo buộc. Ông nhấn mạnh ư nghĩa văn hóa và chất lượng văn học của Ulysses. Bằng chứng, các tác giả nổi tiếng như F. Scott Fitzgerald và Theodore Dreiser đều rất đề cao tác phẩm. Nó c̣n là tài liệu cho chương tŕnh giảng dạy tại Đại học Harvard.
Ông lập luận cuốn sách "quá khó hiểu" với bất kỳ ai muốn đọc nó để khơi dậy hứng thú t́nh dục. Để củng cố quan điểm của ḿnh, ông đọc một loạt các từ khó hiểu mà James Joyce đă sử dụng trong cuốn sách như hebdomadary, loodheramaun, strentwining, hoyhnhnm, entelechy, và yogibogeybox... các từ rất cổ và khó hiểu với bất kỳ ai, ngay cả với thẩm phán phiên ṭa.
"Ông có thấy nó gợi dục không, thưa quư ṭa", luật sư láu lỉnh hỏi. Vị thẩm phán nhoẻn cười. Morris Ernst biết ḿnh đă thắng đến 90%, hối giám đốc nhà xuất bản sẵn sàng in sách, dù phiên ṭa chưa kết thúc.
Ulysses bao gồm những mô tả tỉ mỉ về địa lư, con người Dublin. Các chức năng cơ thể, bao gồm cả các hoạt động t́nh dục, là đặc điểm của cuộc sống b́nh thường của những người b́nh thường vào một ngày b́nh thường ở Ireland.
Luật sư nhấn mạnh, các đoạn được coi là khiêu dâm chiếm thời lượng rất ít, "chúng ta nên nh́n vào giá trị của nó với nền văn học nhân loại hơn là cấm tiệt nó chỉ v́ có vài cảnh nhạy cảm và câu chửi thề mà ngày thường chẳng ai là không nói", luật sư chốt lại.
Ngày 6/12/1933, chủ tọa đưa ra phán quyết làm nức ḷng độc giả toàn cầu: Ulysses không phải truyện khiêu dâm, được phép lưu hành, xuất bản tại Mỹ.
Cùng ngày thẩm phán công bố quyết định của ḿnh, tin tức đă được gửi đến James Joyce ở Paris. "Như vậy là một nửa thế giới nói tiếng Anh đă đầu hàng. Nửa c̣n lại sẽ theo sau", ông nói.
Một trăm cuốn Ulysses đă được xuất bản vào tháng 1/1934 để có được bản quyền của Mỹ. Đây là lần xuất bản hợp pháp đầu tiên của tác phẩm ở bất kỳ quốc gia nói tiếng Anh nào.
B́a trước và sau cuốn Ulysses trong lần đầu xuất bản chính thức hợp pháp tại Mỹ, tháng 1/1934, của Nhà xuất bản Random House. Ảnh: Havard Gazette
Tạp chí Time đưa James Joyce lên trang b́a. Trong bài viết đi kèm, Time viết "Tuần trước, một du khách bền bỉ, nổi tiếng thế giới nhưng bị ruồng bỏ từ lâu, đă hạ cánh an toàn và b́nh yên trên bờ biển Mỹ. Tên anh ấy là Ulysses".
Chính phủ quyết định kháng cáo. Trong phiên phúc thẩm, để đánh vào cảm xúc của chủ tọa, bên công tố viên đă dành nhiều thời gian đọc to 25 đoạn tục tĩu trong tác phẩm. Song ṭa đánh giá Ulysses là "đóng góp rất đáng chú ư cho nền văn học" và những phần bị cho là khiêu dâm tục tĩu "không đủ để lên án" nó.
Lần hai thua kiện, song chính phủ Mỹ không kháng cáo lên Ṭa Tối cao. Vụ án chính thức được đóng lại. Tác giả và nhà xuất bản cảm thấy được giải phóng.
Vụ kiện mang tên United States v. One Book Called Ulysses - Nước Mỹ kiện một cuốn sách mang tên Ulysses, sau này trở thành phiên ṭa nổi tiếng nhất lịch sử ngành xuất bản Mỹ.
VietBF@ sưu tập
