Trong lịch sử viết rằng Lê Lai đã đóng giả Lê Lợi để giải vây khi quân Minh bao vây. Lê Lai đã hy sinh để cứu Lê Lợi. Tuy nhiên điều kỳ lạ là trong tất cả các sách sử nhà Lê không hế có ghi lại câu chuyện này. Vậy sự tích Lê Lai cứu vua là có thật hay chỉ là bịa?
Cả 2 cuốn sử đời Lê: Thực lục và Toàn thư đều không chép về việc Lê Lợi phong thưởng cho bản thân và gia đình Lê Lai theo lời thề trước khi Lê Lai xuất trận. Thực lục chỉ chép diễn biến cuộc khởi nghĩa Lam Sơn cho đến thời điểm nghĩa quân toàn thắng công bố “Bình Ngô đại cáo” do đó chỉ có phần chép về sự tích Lê Lai liều mình cứu chúa không có phần vua Lê Thái Tổ phong thưởng công thần sau khi lên ngôi. Toàn thư, chính sử triều Lê lại không chép sự tích Lê Lai liều mình cứu chúa nhưng lại có thêm sự kiện “Tư Mã Lê Lai bị giết năm 1427 vì cậy công nói năng khinh mạn”.
Tuy nhiên sử sách sau đời Lê đều có chép về việc Lê Thái Tổ phong thưởng các “Lũng Nhai công thần” cả người còn sống lẫn người đã hy sinh, ngay từ năm Thuận Thiên thứ nhất (1428) trong đó Lê Lai được đặt lên hàng đầu. Sử thần nổi tiếng Lê Quý Đôn trong Đại Việt Thông sử (viết tắt Thông sử) chép: “Nhờ có hành vi Lê Lai liều mình cứu chúa, Nhà vua (Lê Lợi) được thong thả nghỉ ngơi, súc dưỡng nhuệ khí. Đánh trăm trận thắng cả trăm. Nhờ đó được thiên hạ. Vua cảm lòng trung của Lê Lai trước đó đã lén sai tìm thi hài về táng ở Lam Sơn.
Năm đầu đời Thuận Thiên phong (Lai) làm công thần đệ nhất, tặng Thiếu úy, cho thụy Toàn Nghĩa. Năm Thuận Thiên thứ 2 (1429) tháng chạp, vua sai Nguyễn Trãi chép 2 đạo văn ước và lời thề chung về Lai cất vào hòm bằng vàng. Lại gia phong Thái úy. Năm đầu đời Thái Hòa (1443) tặng Bình Chương quân quốc trọng sự, cho Kim Ngưu đại kim phù tước Huyện Thượng hầu. Khoảng đầu đời Hồng Đức (1470) tặng tước Diên Phục hầu. Năm thứ 15 tặng Phúc Quốc công. Sau gia phong Trung Túc vương.
“ Lai sinh ba con trai: cả tên Lư, thứ tên Lộ, cuối tên Lâm đều có tài nghệ. Năm Ất Tị (1425) vây thành Nghệ An, Lư cùng các tướng chia nhau đánh các xứ, mất tại trận. Được tặng Thái úy (1428). Đời Hồng Đức tặng Kiến Tiết hầu (1484). Sau gia tặng Kiến Quốc công. Lộ lập nhiều công trạng lần lượt được phong Tả trung quân tổng đốc chư quân sư. Năm Giáp Thìn (1424) thăng Thái Bảo. Cùng năm trúng tên lạc chết được tặng Thái úy. Đời Hồng Đức tặng Chiêu Công hầu sau tặng Chiêu Quận công. Lâm có công ở Lũng Nhai được phong Trung Lăng đại phu. Năm Thuận Thiên thứ 3 (1430) đánh Ai Lao bị trúng tên độc tử nạn, được Thiếu úy.
Các đời vua sau tặng Trung Lễ hầu (1484) rồi Thái úy Trung Quốc công. Lâm sinh Niệm (Nậm-thế hệ thứ ba) một đại thần đời Lê Thánh Tông có công truất Nghi Dân lập Lê Thánh Tông. Niệm (Nậm) được cực kỳ trọng dụng cả văn, võ. Thăng Đinh Thượng hầu (1460) rồi Tỉnh Quốc công. Mất năm 1485). Lịch triều hiến chương loại chí, Nhân vật chí chép: “Lê Niệm người thôn Dục Tú, huyện Lương Giang (Thanh Hóa) con Lê Lâm, cháu Lê Lai, khi Lạng Sơn vương Nghi Dân giết Lê Nhân Tông (1459) chiếm ngôi vua, Lê Niệm đang làm Xa kỵ vệ coi việc quân, ông cùng các đại thần Nguyễn Xí, Đinh Liệt bàn mưu đem cấm binh giết đảng nghịch, phế Nghi Dân đón Lê Thánh Tông lên ngôi.
Vì công đó ông được phong Suy Trung Bảo chính công thần, làm nhập nội Tư Mã tham dự triều chính. Bài Chế văn trong dịp ấy có câu: “Huống chi một nhà trung nghĩa,thương ông ngươi, cha ngươi vì nước bỏ mình”. Chế văn là lời của Nhà vua, đây là Lê Thánh Tông đã khẳng định Lê Lâm (cha), Lê Lai (ông) của Lê Niệm đều chết vì nước. Đồng thời chế văn này cũng khẳng định rằng các vua Lê nối tiếp nhau đời dời ghi nhận công đức Lê Lai hy sinh chết thay Lê Lợi.” (Nguồn:La Sơn Yên Hồ Hoàng Xuân Hãn tập 2)
Những điều Lê Quý Đôn chép trong Thông Sử như trên cho thấy:
– Một là: đã có thêm bằng chứng khẳng định Lê Lai đã bị giặc Minh giết, đó là việc Lê Lợi “lén cho người tìm thi hài Lê Lai về táng ở Lam Sơn”.
– Hai là: Lê Lợi đã thực hiện đúng lời thề khi Lê Lai tình nguyện đổi áo ra trận chết thay cho mình, không chỉ Lê Thái Tổ mà các đời vua sau đều ghi nhận công ơn của Lê Lai và cả con, cháu của Lê Lai cũng được đãi ngộ xứng đáng.
Các ông Duy, Dư từng có lời lên án Lê Lợi “đã phản bội lời thề thốt nặng lời bằng việc giết Lê Lai”, trước sự thật như trên, các ông vẫn kiên trì lập trường: chính Lê Lợi đã giết Lê Lai nhưng biện bạch: “rất có thể giết Tư Mã Lê Lai rồi Lê Lợi cũng cảm động vì lòng trung nghĩa của Lê Lai nên đã cho tổ chức lễ thờ nhớ ơn Lê Lai. Từ đây trở đi, Lê Lai được tẩy oan, được phong thưởng, truy tặng, được thờ. Con cháu Lê Lai được các vua đời sau khen tặng v..v… “Lập luận như trên là sự xuyên tạc lịch sử! Theo Toàn thư “năm 1427 Tư Mã Lê Lai bị giết, tịch thu gia sản…”.
Theo Thông sử năm đầu Thuận Thiên (1428) Lê Thái Tổ phong Lê Lai: công thần đệ nhất, tặng Thiếu úy, cho hiệu Toàn Nghĩa…Trong lịch sử việc công thần bị tội oan được minh oan không phải hiếm, nhưng thử hỏi từ cổ chí kim, từ đông sang tây có trường hợp nào một tội thần bị giết, tịch thu gia sản năm trước năm sau lại được phong “đệ nhất công thần”? Trường hợp Lê Lai lúc bị kết tội đã là Tư Mã, năm sau được minh oan được tặng Thiếu úy (thấp hơn chức Tư Mã nhiều bậc!) cũng là điều vô lý! Hơn nữa gia đình Lê Lai có quá trình cống hiến, được phong tặng chức tước liên tục từ đầu cuộc khởi nghĩa Lam Sơn cho đến các đời vua Lê không hề có dấu hiệu nào cho thấy con cháu Lê Lai bị ngược đãi vì “cha, ông có tội”! (Triều Lê cũng có trường hợp đại công thần Nguyễn Trãi bị ghép tội, bị hình phạt “tru di tam tộc”, sau được minh oan, phục hồi mọi chức tước nhưng cũng phải sau 20 năm với ba đời vua).
Cho đến trước lúc qua đời, Lê Lợi còn nhớ đến việc đền đáp công ơn của Lê Lai. Việt sử toàn thư (Phạm Văn Sơn – cơ sở xuất bản Đại nam -trang 360) chép: “Lê Lợi hứa rằng sau này mình chết con cháu phải cúng giỗ Lê Lai trước. Ngày 22 tháng 8 năm Quý Sửu, vua Lê Thái Tổ mất nên ngày 21 là ngày kỷ niệm Lê Lai. Sau này mới có câu: hăm mốt Lê Lai, hăm hai Lê Lợi là vì việc này” (một sô cuốn sử khác cũng chép điều tương tự). Riêng ông Nguyễn Dư lại có cách nhận định khác: “Dân gian đặt câu: “hăm mốt Lê Lai, hăm hai Lê Lợi” cũng không ngoài mục đích phục hồi danh dự cho Lê Lai bị giết oan, góp phần làm đẹp thêm trang sử (? ). Nhân danh “người yêu sử” mà có lập luận như thế quả là “hết biết”!
Về đoạn tờ 27 trang 10 Toàn thư chép Tư Mã Lê Lai bị giết, tịch thu gia sản…thì Thông sử lại chép; “Viên Tư Mã là Lê…(*1) cậycó chiến công (tờ 31a) thường thốt ra những lời khinh nhờn.Vua sai giết chết, tịch thu gia sản”. Viên Thiên hộ là Lý Vân và tòng nhân là Bùi Vĩnh lấy trộm muối chở vào thành Chí Linh, ngài cũng sai giết cả và đều tịch thu gia sản.” Cuối trang, tác giả ghi chú như sau: “(*1) Đây là tên người, nhưng chính bản chỉ chép một chữ “Lê” (họ Lê) mà bên dưới bỏ trắng khoản một chữ. Vậy không biết viên này tên là gì?” (nguồn LSYH HXH tập 2).
Sách Khâm Định Việt sử Thông giám Cương mục (Quốc sử quán triều Nguyễn biên soạn-1881) cũng chép phần Lê Lợi sau khi lên ngôi Hoàng đế ngay năm Thuận Thiên thứ nhất, tháng giêng đã xét khen thưởng hậu hĩnh cho các công thần Lũng Nhai trong đó có Lê Lai như Thông Sử, có bổ sung thêm nội dung lời thề cất trong “hòm vàng”: “Lê Lai đổi áo bào, chịu chết thay ta. Để tỏ lòng báo đáp, mai sau nếu ta không nhớ nghỉ đến công ấy thì nguyện nơi hành điện sẽ thành rừng núi, quả ấn báu sẽ hóa cục đồng, thanh thần kiếm sẽ thành dao binh”.
Hai ông Duy, Dư cũng thừa nhận thực tế có sự ghi chép khác nhau về sự kiện Lê Lai giữa Toàn Thư và các cuốn sử đời sau và giải thích: “Điều đáng ngạc nhiên là sử gia các đời về sau đều chép truyện Lê Lai liều mình cứu chúa. Trong khi nhóm sử thần nhà Lê lại không ghi chuyện này. Trong Đại Việt Sử Ký Toàn Thư phần bản kỷ, quyển số 10, trang 27b chỉ thấy chép: “Ngày 13 tháng giêng năm Đinh Mùi (1427) giết Tư Mã Lê Lai, tịch thu gia sản vì Lai cậy có chiến công nói năng khinh mạn” Còn tại sao các sử gia như Lê Quý Đôn, Trần Trọng Kim và ngay cả vua Tự Đức (cùng Quốc sử quán triều Nguyễn và nhiều sử gia khác…TDT) không ghi việc Lê Lợi giết Lê Lai năm 1427 là vì họ đã cho quân Minh bắt và giết Lê Lai ngay lần cứu chúa vào năm 1419 rồi còn đâu nữa? “Phân tích như trên là quá đơn giản, mới dừng ở hiện tượng chưa đi vào bản chất vấn đề, người viết bài này xin trở lại câu hỏi hóc búa này ở đoạn cuối bài viết.
