Tổng thống Putin tuyên bố Nga phải dẫn đầu thế giới về AI, nhưng Moskva đang mắc kẹt bên lề cuộc đua trong khi các đối thủ vươn lên mạnh mẽ.
Trong lúc Mỹ và Trung Quốc ganh đua thống trị các mô hình và ứng dụng AI, các quốc gia ở châu Âu cùng Trung Đông đổ nguồn lực vào nỗ lực xây dựng cơ sở hạ tầng công nghệ phục vụ AI, cuộc xung đột ở Ukraine đã làm chệch hướng tham vọng của Nga.
Trên nền tảng LM Arena phiên bản tiếng Nga, nơi người dùng đánh giá các mô hình AI, mô hình hàng đầu của Nga chỉ xếp thứ 25, tụt lại sau cả những phiên bản cũ hơn của ChatGPT từ OpenAI hay Gemini từ Google. Theo Công cụ Đánh giá Năng lực AI Toàn cầu do Đại học Stanford công bố hồi tháng 11 nhằm đo lường sức mạnh hệ sinh thái AI của các quốc gia, Nga xếp thứ 28 trên tổng số 36 nước.
Tổng thống Nga quan sát một robot khi tham dự hội nghị về trí tuệ nhân tạo "AI Journey" ở Moskva hồi tháng 11. Ảnh: Reuters
Moskva "đang bị tụt hậu nhiều năm trong lĩnh vực phát triển AI", Yury Podorozhnyy, cựu giám đốc công nghệ Nga, nói.
Ông đã chứng kiến quỹ đạo phát triển AI ở Nga khi dành nhiều năm phát triển các ứng dụng tương đương với Google Maps và Netflix tại nước này, làm việc trên các công cụ học máy hiện là trọng tâm của cơn bùng nổ AI. Ngay sau khi chiến sự nổ ra vào năm 2022, vợ chồng ông đã lên máy bay rời khỏi Nga.
"Nga đã bị bỏ lại trong cuộc cạnh tranh và khó lòng bắt kịp được nữa", Podorozhnyy, hiện sống ở London, Anh, và là giám đốc AI tại công ty khởi nghiệp công nghệ tài chính Finom, nói.
Một giám đốc điều hành công ty AI có trụ sở tại Moskva đồng ý với đánh giá trên và cho biết tình trạng bị phương Tây cô lập về kinh tế và địa chính trị của Nga khiến các công ty khó tiếp cận nguồn vốn hay mở rộng quy mô vượt ra ngoài thị trường nội địa.
Với tiềm năng định hình lại nền kinh tế toàn cầu của AI, các quốc gia đang gấp rút thiết lập quyền kiểm soát đối với cơ sở hạ tầng, dữ liệu và mô hình AI. Ngay cả trong lĩnh vực quân sự, AI cũng xuất hiện ngày càng nhiều, từ các công cụ hỗ trợ ra quyết định trên chiến trường đến những hệ thống phòng thủ tự động.
Vì tình thế đối đầu ngày một leo thang với phương Tây, việc tự phát triển năng lực AI trở nên đặc biệt quan trọng đối với Nga.
"Chúng ta không được phép phụ thuộc nhiều vào các hệ thống nước ngoài. Đây là vấn đề chủ quyền nhà nước, công nghệ và giá trị", Tổng thống Putin phát biểu tại một hội nghị AI hồi tháng trước.
Bị cắt đứt khỏi thị trường quốc tế, các công ty AI của Nga chỉ thu hút được khoảng 30 triệu USD tiền tài trợ mạo hiểm vào năm ngoái trong khi chỉ riêng OpenAI đã huy động được hơn 6 tỷ USD.
Các quan chức Nga thừa nhận những thiếu sót, nhưng nói rằng các mô hình trong nước của họ hoàn toàn đủ khả năng cạnh tranh với những mô hình nước ngoài và đang được cải thiện nhanh chóng. Tuy nhiên, nhiều người khác tỏ ra thẳng thắn hơn.
"Đại đa số các ngành công nghiệp của chúng ta còn cách thế giới AI hàng triệu năm ánh sáng", Herman Gref, giám đốc điều hành Sberbank, ngân hàng quốc doanh đang dẫn đầu các nỗ lực phát triển AI tại Nga, hồi đầu năm cho hay.
Và các mô hình AI không phải là thứ duy nhất của Nga đang hụt hơi.
Tại một hội nghị công nghệ ở Moskva vào tháng trước, robot hình người đầu tiên được trang bị AI của nước này tên là AIdol đã tập tễnh bước lên sân khấu trên nền nhạc, cố gắng vẫy tay nhưng ngay lập tức bị đổ. Ban tổ chức sau đó phải cắt ngắn buổi trình diễn và đưa robot ra ngoài. Họ cho biết robot sẽ học hỏi từ "sai lầm của chính nó".
Ngay cả trước xung đột, Nga phần lớn vẫn phải dựa vào công nghệ nước ngoài để thiết kế chip và khả năng sản xuất chip nội địa còn rất hạn chế. Một số chip hàng đầu do Nga thiết kế được lắp ráp bởi Đài Loan.
Mỹ năm 2022 áp đặt lệnh cấm bán các sản phẩm công nghệ cao, trong đó có chất bán dẫn, cho Nga, với lệnh cấm mở rộng sang cả một số mặt hàng nước ngoài được sản xuất bằng thiết bị, phần mềm hoặc bản thiết kế của Mỹ. Hàn Quốc và Đài Loan, những bên thống trị về chip cao cấp, cùng Nhật Bản, nước mạnh về vật liệu và công cụ sản xuất chip, cũng nhanh chóng cấm xuất khẩu các mặt hàng này.
Do đó, Nga không thể trực tiếp mua bộ xử lý đồ họa hiệu suất cao (GPU), vốn cần thiết cho việc đào tạo các mô hình AI, trong đó cả các chip Nvidia mới nhất. Một phân tích từ báo Wall Street Journal về dữ liệu thương mại của Liên Hợp Quốc cho thấy lượng nhập khẩu GPU và các chip máy tính khác cần thiết cho phát triển AI của Nga năm ngoái đã giảm 84% so với trước chiến sự.
"Nga đang thiếu hụt trầm trọng GPU và những gì họ có không đủ cho ngay cả nhu cầu hiện tại", Podorozhnyy, người vẫn giữ liên lạc với các chuyên gia AI ở Nga, cho hay. Giám đốc điều hành AI giấu tên tại Moskva đồng tình, nói rằng họ chỉ có thể tiếp cận các GPU tiên tiến thông qua các "thủ thuật" như bên trung gian.
Các nhà phân tích cho rằng Nga có thể mua chip thông qua Trung Quốc hoặc các nước láng giềng Trung Á song Podorozhnyy lưu ý "vấn đề cốt lõi nằm ở việc mua chúng với số lượng lớn".
Lệnh trừng phạt cũng cắt đứt khả năng tiếp cận của Nga đối với vật liệu và linh kiện cần thiết để tái tạo sản xuất những mặt hàng đó ở trong nước. Các nhà sản xuất chip Nga hiện đặt mục tiêu sản xuất chip 28 nanomet nội địa vào năm 2030, trong khi các nhà sản xuất chip Mỹ đang chuyển sang chip 2 nanomet.
Ngay cả việc thanh toán để mua các dịch vụ AI từ nước ngoài cũng rắc rối vì thẻ Nga không còn được chấp nhận ở quốc tế. Các trang web của Nga đang quảng cáo những giải pháp thay thế, từ việc sử dụng thẻ ngân hàng được phát hành ở Kazakhstan, Armenia hay Các tiểu vương quốc Arab Thống nhất (UAE) cho đến dùng thẻ quà tặng trực tuyến hoặc qua những trung gian thanh toán. Các kênh Telegram tràn ngập người dùng trao đổi mẹo thanh toán và người trung gian rao bán dịch vụ của họ.
Các lệnh trừng phạt đã khiến việc phát triển AI của Nga phụ thuộc nhiều vào Trung Quốc. Hồi đầu năm, Tổng thống Putin đã yêu cầu chính phủ Nga và Sberbank hợp tác nghiên cứu và phát triển AI với Trung Quốc.
Theo dữ liệu thương mại, năm 2021, khoảng 22% GPU và các bộ phận tiên tiến khác của Nga được nhập từ Trung Quốc đại lục và Hong Kong. Năm ngoái, thị phần của họ đã tăng lên 92%. Một số mô hình AI hàng đầu Nga đang dựa trên các mô hình mã nguồn mở của Trung Quốc.
Theo giới quan sát, ngay cả khi các công ty Nga tìm ra giải pháp thay thế để nhập khẩu công nghệ hoặc phần cứng từ nước ngoài, quốc gia này đang mất đi một nguồn tài nguyên thiết yếu khác: Nhân tài.
Các quan chức Nga cho biết ít nhất 100.000 chuyên gia công nghệ thông tin đã rời đất nước chỉ riêng trong năm 2022 và vẫn chưa quay trở về. Bộ Lao động dự đoán đến năm 2030, Nga sẽ thiếu hơn 400.000 nhân lực ngành công nghệ thông tin. Một số nhà phân tích cho rằng con số thực tế còn cao hơn nhiều.
Anna Fedosova, người từng làm việc trong lĩnh vực công nghệ tại Nga, ước tính 70-80% nhân viên AI tài năng nhất đất nước đã rời đi. Bà hiện làm việc tại Prague, Czech, sau khi đồng sáng lập Copilotim, công ty khởi nghiệp cung cấp nền tảng tự động hóa các quy trình hành chính và nhân sự hỗ trợ bởi AI.
"Rất khó thuê một kỹ sư AI hàng đầu ở Nga vào lúc này. Điều đó khiến việc tạo ra các đột phá về AI trở thành thách thức. Đây chắc chắn là một tổn thất lớn đối với Nga", bà nói.
