Một xã hội thối nát nhìn thấy lợi nhuận trong cái chết
Trong mọi cuộc chiến tranh, luôn có người chết, người sống sót và những kẻ kiếm chác trên máu người khác.
Ở nước Nga ngày nay, hiện tượng “góa phụ đen” – những phụ nữ kết hôn vội với binh lính chỉ để hưởng trợ cấp tử tuất – đang trở thành một biểu tượng rùng rợn của sự suy đồi đạo đức mang tính hệ thống: khi nhà nước trả tiền “đổi đời” cho cái chết, thì mạng sống con người lập tức bị biến thành một loại tài sản để đầu tư, tính toán, săn mồi.
Từ một cuộc hôn nhân giả ở Bryansk…
Tháng 10/2023, ở một ngôi làng nhỏ thuộc tỉnh Bryansk, Sergey Khandozhko – một người đàn ông 40 tuổi, cô độc, không vợ con – quyết định kết hôn với Elena Sokolova, nhân viên tại văn phòng tuyển quân ở làng bên.
Chỉ một ngày sau lễ cưới, Sergey nộp đơn ra chiến trường Ukraine, dù chưa từng có kinh nghiệm quân sự. Bốn tháng sau, anh tử trận.
Ngay sau đám tang, Sokolova nộp hồ sơ xin trợ cấp góa phụ, số tiền ít nhất là 3 triệu rúp (khoảng 37.000 USD). Cô chưa từng sống chung với “chồng”, hộ chiếu vẫn chưa đổi tình trạng hôn nhân, và trong mắt gia đình Khandozhko, đó chỉ là một cuộc hôn nhân trên giấy, dựng lên để chờ ngày… người chồng chết.
Anh trai Sergey đã đưa sự việc ra tòa và hủy được cuộc hôn nhân này. Tòa kết luận Sokolova đã kết hôn “vì mục đích tài chính trong trường hợp người chồng bị thương hay tử vong”. Gia đình Sergey còn tố cáo: Sokolova lợi dụng vị trí ở văn phòng tuyển quân để đẩy nhanh hồ sơ ra trận, không hề đến thăm khi anh bị thương nằm bệnh viện, và thực tế vẫn đang sống chung với một người đàn ông khác.
Ở mọi khía cạnh, Sokolova chính là mẫu hình “góa phụ đen” – từ lóng mới xuất hiện ở Nga để chỉ những phụ nữ săn lùng binh sĩ độc thân, kết hôn chớp nhoáng, tiễn họ ra tiền tuyến “máy xay thịt”, rồi ngồi chờ… tiền trợ cấp tử tuất.
“Grobovye”: khi tiền quan tài trở thành mục tiêu săn mồi
Trong hệ thống phúc lợi thời chiến của Nga, gia đình binh sĩ tử trận sẽ nhận một khoản chi gọi là grobovye – tạm dịch “tiền quan tài”. Con số này có thể lên tới 13 triệu rúp (khoảng 160.000 USD) – tương đương tài sản tích cóp qua nhiều thế hệ ở những vùng mà lương tháng chỉ 30.000–40.000 rúp.
Với những người như Khandozhko – đàn ông trung niên, cô độc, ít ràng buộc – họ là “con mồi vàng”: không vợ con, không người thừa kế rõ ràng, nên “góa phụ” sẽ một mình ôm trọn khoản tiền quan tài.
Không ai biết chính xác hiện tượng này lớn đến đâu, nhưng Sergey không phải là ngoại lệ. Hàng chục vụ tương tự đã bị báo chí phanh phui ở Ulyanovsk, Ryazan, Samara, Saratov, cho đến tận vùng bờ biển Thái Bình Dương.
Ở Tomsk, một nữ môi giới bất động sản bị kết án lao động công ích vì “tư vấn” cho khách hàng: hãy kết hôn với một người lính tham gia “chiến dịch quân sự đặc biệt”, nhận trợ cấp tử tuất rồi lấy tiền đó… đặt cọc mua nhà.
Trên mạng xã hội, những nhóm như “Chúng tôi không bỏ rơi đồng bào của mình! Hẹn hò với một người lính” trên Vkontakte với hàng chục nghìn thành viên, trở thành chợ hôn nhân thời chiến: binh lính ở tuyến đầu và những phụ nữ ở hậu phương “kết nối” nhau, nhưng phía sau là cả một logic lạnh lùng: cưới – ra trận – tử trận – nhận tiền.
“Ngành công nghiệp góa phụ đen”: cả hệ thống cùng ăn trên xác chết
Góa phụ đen không hành động một mình. Đằng sau họ là cả một “ngành công nghiệp chết chóc” với nhiều mắt xích:
– Các phụ nữ trực tiếp săn lính – có người là y tá bệnh viện quân y, người làm ở văn phòng tuyển quân như Sokolova.
– Nhân viên hộ tịch sẵn sàng làm nhanh giấy đăng ký kết hôn dù đầy dấu hiệu bất thường.
– Cảnh sát tham nhũng rò rỉ danh sách đàn ông cô độc, không người thừa kế, để làm “danh sách mục tiêu”.
Theo các phóng viên chiến trường, tuổi thọ trung bình của bộ binh tấn công Nga sau khi đến mặt trận chỉ khoảng… 12 ngày. Điều đó có nghĩa là “thương vụ” hầu như chắc chắn sẽ sớm “chốt”: cưới hôm nay, mai ra trận, vài tuần sau đã có giấy báo tử.
Một vụ khét tiếng ở Nizhnevartovsk: một góa phụ đen lần lượt kết hôn với bốn người đàn ông, tất cả đều tử trận. Trước khi bị lộ và bị truy tố tội lừa đảo cùng ba đồng phạm (trong đó có một cảnh sát), ả đã bỏ túi 15 triệu rúp – gấp 15 lần thu nhập trung bình năm ở địa phương.
Truyền thống trợ cấp cho góa phụ, trẻ mồ côi từng tồn tại trong mọi cuộc chiến. Nhưng chỉ ở nước Nga hôm nay, cái chết của người lính mới được biến thẳng thành mô hình làm giàu, thăng tiến xã hội.
Khi đói nghèo biến cái chết thành chiến lược sinh tồn
Không thể hiểu góa phụ đen nếu không nhìn vào bức tranh kinh tế thời chiến của Nga. Chiến tranh đã kéo theo một cuộc tái phân bổ nguồn lực nhà nước khổng lồ cho quân đội, đổi lại là cắt giảm chi tiêu xã hội.
Khoảng cách giàu nghèo giữa các vùng có công nghiệp quốc phòng (như Kurgan) và các vùng nghèo nhất (như Ingushetia) vốn đã sâu, nay càng bị khoét rộng: nơi có nhà máy vũ khí thì lương cao, việc làm nhiều; nơi không có thì thất nghiệp, lương đói, tương lai mịt mù.
Trong những vùng nghèo ấy, nhiều người đàn ông chỉ còn hai lựa chọn: chết dần vì đói nghèo, hay chấp nhận xác suất cao tử trận để gia đình nhận một cục tiền “đổi đời”. Với phụ nữ, lựa chọn cũng tàn nhẫn không kém: hoặc tiếp tục kiếp sống bần cùng qua nhiều thế hệ, hoặc kết hôn với một người lính với hy vọng – nghe lạnh lùng nhưng là sự thật – sớm trở thành góa phụ có trợ cấp tử tuất.
Một khoản 10 triệu rúp tương đương cả đời lao động lương thấp. Trong hệ quy chiếu ấy, việc “đánh cược” bằng cái chết của một người đàn ông trở thành phép tính sinh tồn hợp lý, dù tàn nhẫn. Đó không chỉ là chủ nghĩa cơ hội; đó là phản xạ sinh tồn của những con người bị dồn đến chân tường trong một hệ thống đã biến đói nghèo thành vũ khí.
Tầng lớp trung lưu mới của nước Nga: giàu lên nhờ chiến tranh và cái chết
Góa phụ đen chỉ là phần nổi ghê rợn nhất của một nền kinh tế chết chóc. Đã hình thành ở Nga một lớp “trung lưu thời chiến”, mà sự thịnh vượng gắn chặt với bom đạn:
– Những người lính và gia đình họ nhận tiền thưởng khi tòng quân, hưởng lương cao hơn mặt bằng chung, và các khoản trợ cấp tử tuất khổng lồ khi tử trận.
– Doanh nghiệp địa phương sống nhờ dòng tiền đó: quán ăn, tiệm xe, công ty xây dựng… bỗng phất lên nhờ khách hàng là những “người giàu mới” mang tiền chiến tranh.
– Mạng lưới tội phạm rình rập bên ngoài, sẵn sàng lừa đảo, cướp bóc, móc túi những người vừa bỗng dưng có tiền.
Nhưng tất cả sự giàu có ấy đều là giàu có nhất thời, không bền vững, không tạo ra chuyển đổi cơ cấu nào cho nền kinh tế. Theo số liệu chính thức, hệ số bất bình đẳng (Gini) năm 2024 hầu như không đổi so với trước chiến tranh. 10% người giàu nhất vẫn kiếm nhiều gấp 15 lần 10% người nghèo nhất – cao hơn cả Brazil, Mỹ, Na Uy.
Khi nhà nước sẵn sàng chi những khoản tiền “đổi đời” cho cái chết, nhưng lại thờ ơ với đói nghèo kéo dài và sự sụp đổ nhân khẩu học, họ vô tình – và cũng hữu ý – tạo ra một thị trường man rợ: thị trường của cái chết, nơi mạng sống con người được định giá, phân loại, mua bán.
Thỏa thuận với quỷ và sự suy đồi mang tính hệ thống
Tầng lớp “trung lưu chiến tranh” là bằng chứng cho một thỏa thuận mờ ám mà Điện Kremlin đã ký với các vùng ngoại vi: nâng thu nhập tạm thời bằng máu, đổi lấy sự im lặng chính trị và lòng trung thành. Chi tiêu quân sự che đậy tạm bợ hàng thập kỷ bị bỏ rơi, tạo ra “cơ hội thăng tiến” bằng cách… đi vào máy xay thịt.
Nhưng khi chiến tranh – dù kết thúc bằng cách nào – cũng sẽ phải tàn, nước Nga sẽ phải đối mặt với điều gì? Hàng trăm nghìn cựu binh chấn thương, tàn phế trở về những ngôi làng nghèo nàn, chỉ tìm được việc lương thấp, trong khi tiền thưởng, tiền tử tuất đã cạn. Những người đàn ông vỡ mộng ấy rất có thể trở thành mồi lửa cho một cuộc khủng hoảng xã hội sâu rộng, hoặc gia nhập hàng ngũ những người bất mãn với một cuộc chiến đã cướp đi tương lai của cả một thế hệ.
Trước mắt, nhà nước lúng túng đến mức chỉ biết chạm vào phần ngọn: đưa hiện tượng góa phụ đen lên truyền hình, bàn cách siết luật, đề xuất án tù 10 năm cho “hôn nhân vì lợi ích kinh tế”. Nhưng khi hôn nhân đã hợp pháp hóa, trợ cấp đã chi, người lính đã chết – thì có hủy giấy kết hôn cũng chẳng thay đổi được gì. Cái còn lại chỉ là một xã hội mà đạo đức bị bẻ cong tới mức cái chết trở thành một “chiến lược đầu tư”.
Khi nhà nước trở thành kẻ săn xác chính công dân mình
Điều kinh khủng nhất trong câu chuyện góa phụ đen không nằm ở vài cá nhân lừa đảo, mà ở chỗ: toàn bộ cấu trúc chính trị – kinh tế đã được sắp xếp sao cho cái chết sinh lời hơn lao động lương thiện.
Các góa phụ đen, các mạng lưới tội phạm, các viên chức tham nhũng chỉ là những ký sinh trùng trên một cơ thể đã bị đầu độc từ bên trong. Chính nhà nước, với cách thiết kế trợ cấp tử tuất, với việc cố tình bần cùng hóa vùng ngoại vi rồi dùng chiến tranh để “mua lại sự trung thành”, mới là kẻ săn mồi thực sự: kẻ đứng trên đống xác của binh lính mà đếm tiền, đếm phiếu, đếm ngày tồn tại của chế độ.
Đây không còn là suy đồi cá nhân, mà là suy đồi hệ thống. Một khi nhà nước đã biến công dân của mình thành nguyên liệu thô cho nền kinh tế chết chóc, thì mọi lời kêu gọi đạo đức, mọi bản án hình sự đều trở nên lố bịch. Bởi không thể vá lại một vết thương đạo đức bằng vài điều luật, khi chính bàn tay cầm búa gõ án lại thuộc về kẻ đã thiết kế cả cỗ máy nghiền con người ấy ngay từ đầu.
