Cuộc đảo chính ngày 1/11/1963 lật đổ Tổng thống Ngô Đình Diệm đã chấm dứt nền Đệ Nhất Cộng hòa, mở ra một thời kỳ hỗn loạn chính trị ở miền Nam Việt Nam. Dù chính quyền ông Diệm có nhiều xung đột nội bộ (điển hình Biến cố Phật giáo 1963), đó vẫn là một bộ máy tương đối ổn định. Khi ông Diệm và cố vấn Ngô Đình Nhu bị sát hại, VNCH mất đi trung tâm quyền lực, năng lực điều hành – chỉ huy quân sự suy giảm, tạo lợi thế cho Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam.
“Ấp Chiến Lược”: từ nỗ lực kiểm soát nông thôn đến đổ vỡ sau đảo chính
Chính sách Ấp Chiến Lược – dù gây tranh cãi và chịu áp lực từ Mỹ – là một nỗ lực có hệ thống nhằm kiểm soát nông thôn, cắt đứt đường tiếp tế của lực lượng đối phương. Sau đảo chính, chương trình này bị đình trệ hoặc hủy bỏ, khiến đối phương mở rộng ảnh hưởng và gia tăng khả năng tấn công ở vùng nông thôn.
Mỹ “bật đèn xanh”, cú sốc của JFK và sự sa lầy ngày càng sâu
Vai trò của Đại sứ Henry Cabot Lodge Jr. thường được nhắc như tín hiệu ủng hộ đảo chính. Cái chết của anh em ông Diệm khiến Tổng thống John F. Kennedy bị sốc; nhưng từ thời khắc can dự ấy, Hoa Kỳ bị ràng buộc sâu hơn, và để ngăn sụp đổ ở miền Nam, Mỹ tăng cường viện trợ – nhân lực, tiến tới đưa quân trực tiếp tham chiến quy mô lớn từ 1965.
Chia rẽ trong Quân lực VNCH và hệ lụy tinh thần
Sau đảo chính, chia rẽ và ngờ vực lan trong QLVNCH – đặc biệt nơi các sĩ quan trung thành với ông Diệm và một bộ phận Công giáo. Nhiều cuộc thay ngựa giữa dòng, các nhóm quyền lực cạnh tranh, làm giảm sức chiến đấu, ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả chỉ huy ngoài mặt trận.
“Món quà cho cộng sản”? Nhìn lại một nhận định cay đắng
Không ít nhà quan sát – kể cả người Mỹ – cho rằng việc lật đổ và sát hại ông Diệm là “món quà cho cộng sản”: loại bỏ một lãnh đạo có bản lĩnh (dù độc đoán), đẩy miền Nam vào vòng xoáy bất ổn. Từ biến cố 1–11–1963, chuỗi sự kiện dồn dập: Mậu Thân 1968, Hiệp định Paris 1973, và 30/4/1975 chấm dứt chính thể VNCH. Lịch sử sang trang, nhưng dấu vết cuộc chiến còn in đậm trong lòng người Việt và trong ký ức nước Mỹ.
ĐẠI SỰ BẤT THÀNH CỦA BỐN ĐẠI TÁ DÂN ÔNG TẠ
(Ba cái chết thảm, một án tử hình và năm mộ phần quanh vùng Ông Tạ)
Trong con hẻm đường Thánh Mẫu (nay Bành Văn Trân, Tân Bình), bà o Khôi – vợ Đại tá Lê Quang Tung (tư lệnh Lực lượng Đặc biệt, phụ trách Lữ đoàn Liên binh Phòng vệ Tổng Thống Phủ) – sống lặng lẽ. Đại tá Bùi Dzinh ở gần đó, đối diện hồ tắm Cộng Hòa; Đại tá Trần Khắc Kính (phó của ông Tung) ở khu Bắc Hải – Ông Tạ. Cả ba cùng là những người Công giáo, gắn bó với ông Ngô Đình Diệm.
Ngày 15/3/1963, Sở Liên lạc đổi thành Lực lượng Đặc biệt; ông Tung thăng đại tá, ông Kính làm phó. Đây là lực lượng khiến các nhóm tướng lĩnh đối lập – từng thất bại trong đảo chính 1960 – e ngại. 19/10/1963, tướng Paul D. Harkins báo cắt ngân khoản Mỹ dành cho Lực lượng Đặc biệt: dấu hiệu Washington muốn vô hiệu hóa một “quân bài” có thể làm hỏng kế hoạch đảo chính.
Tại Sài Gòn lưu truyền phương án cứng rắn: một toán Lực lượng Đặc biệt cải trang thường dân phóng hỏa Tòa Đại sứ Mỹ, ám sát Đại sứ Lodge và một số quan chức chủ chốt. Nhưng phe tướng lĩnh, với hậu thuẫn Hoa Kỳ, ra tay trước.
Ngày Lễ Các Thánh – Các Linh Hồn 1–2/11/1963: máu đổ ở Sài Gòn
Sáng 2/11, giữa cơn biến loạn, anh em ông Diệm – Nhu vẫn dự lễ tại nhà thờ Cha Tam trước khi lộ nơi ẩn náu.
Ngày 1/11, khi Đại tá Trần Khắc Kính cùng gia đình chuẩn bị vào nhà thờ An Lạc, Đại tá Lê Quang Tung bị triệu vào Bộ Tổng tham mưu. Ông Tung phản đối đảo chính, bị lôi ra ngoài bắn chết; em ông là Thiếu tá Lê Quang Triệu (tham mưu trưởng Lực lượng Đặc biệt) vào tìm anh cũng bị giết. Hai thi thể được vùi ở khu vực nghĩa trang Bắc Việt (nay khoảng chùa Phổ Quang, Tân Bình), tới nay chưa tìm thấy.
Ngày 2/11, anh em Ngô Đình Diệm – Ngô Đình Nhu bị thảm sát trên đường áp giải từ Cha Tam về Bộ Tổng tham mưu. Ban đầu, mộ phần của hai ông cũng đặt gần khu vực Bắc Việt, sau mới dời về Mạc Đĩnh Chi.
Ngày 9/5/1964, Ngô Đình Cẩn – em ông Diệm – bị xử bắn, an táng tại nghĩa trang Bắc Việt, cách mộ hai anh vài trăm thước. Như vậy, cả ba anh em Diệm – Nhu – Cẩn ban đầu đều yên nghỉ trên phần đất Tân Sơn Hòa, sát vùng Ông Tạ.
Một đại tá bị tuyên tử hình, một đại tá bị sát hại
Hay tin đảo chính, Đại tá Bùi Dzinh điều Trung đoàn 15/Sư đoàn 9 và một pháo đội Tiểu đoàn 9 pháo binh phản đảo chính, nhưng lực lượng của Đại tướng Dương Văn Minh đã chặn ở Trung Lương, rút phà Rạch Miễu – Mỹ Thuận, cắt đường vượt sông Tiền.
Ngày 19/2/1965, ông Dzinh lại tham gia đảo chính chống Nguyễn Khánh cùng Thiếu tướng Lâm Văn Phát và Đại tá Phạm Ngọc Thảo. Thất bại, ông Dzinh lẩn trốn ở vùng Ông Tạ (lò bánh mì ông bà Dần – đường Thánh Mẫu; rồi Nhà hưu dưỡng linh mục trong khuôn viên nhà thờ Chí Hòa). Ông bị kết án tử hình khiếm diện vì “chuyên viên đảo chính”, sau giảm án rồi tha bổng.
Đại tá Phạm Ngọc Thảo – nhà ở Bắc Hải – Ông Tạ – thoạt đầu được linh mục/nhà báo Nguyễn Quang Lãm (Thiên Hổ) che giấu, sau chạy ra Biên Hòa, bị bắt và sát hại.
Diệm dưới góc nhìn xây dựng quốc gia: những điều không thể phủ nhận
Trong giai đoạn 1954–1955 khi làm Thủ tướng Quốc gia Việt Nam, ông Ngô Đình Diệm:
Loại bỏ ảnh hưởng Pháp, chống lại nỗ lực vận động thay thế ông bằng lãnh đạo thân Pháp.
Ổn định đời sống cho hơn một triệu đồng bào di cư từ Bắc vào Nam.
Giải quyết giáo phái – quân phiệt cát cứ, thống nhất trật tự hành chính.
Trên cương vị Tổng thống VNCH, trước yêu cầu Washington đưa quân Mỹ trực tiếp vào Việt Nam, ông kiên quyết từ chối – một quyết định không phải nhà lãnh đạo nào cũng dám làm.
Giáo dục nhân bản – dân tộc – khai phóng: nền móng cho một thế hệ
Nền giáo dục miền Nam thời Đệ Nhất được đặt trên ba trụ: Nhân bản – Dân tộc – Khai phóng. Từ trường làng đến Đại học Sài Gòn – Huế – Đà Lạt, thanh thiếu niên được học trong môi trường coi trọng phẩm giá con người, tự do tư tưởng và phục vụ xã hội. Chính không gian ấy đã nuôi dưỡng một thế hệ bác sĩ, kỹ sư, nhà giáo, văn nghệ sĩ tiếp tục đóng góp cho đất nước, kể cả sau 1975.
Tưởng niệm 62 năm: một lời tri ân và suy ngẫm
02/11/1963 – 02/11/2025, sáu mươi hai năm trôi qua, hình ảnh Cố Tổng thống Ngô Đình Diệm vẫn còn đậm trong tâm trí nhiều người Việt: liêm khiết, giản dị, coi chức vụ là trách nhiệm. Dù tranh luận sử học còn tiếp diễn, nhiều giá trị pháp trị – giáo dục – nhân bản mà ông theo đuổi vẫn có ý nghĩa đến hôm nay.
Xin thắp một nén nhang tưởng nhớ vị nguyên thủ đầu tiên của VNCH. Người đã đi, nhưng tinh thần phụng sự, chính trực và trọng học còn soi sáng những ai tin rằng trí tuệ – đạo đức – giáo dục là con đường dựng nước và giữ nước.
